جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهدویت‌پژوهی به‌عنوان یک حوزۀ مطالعاتی، موضوع، مبانی، اهداف و مسائل خاص خود را دارد. مسائل مهدویت‌پژوهی، مقولاتی است که از عوارض ذاتی موضوع (مهدویت) بحث می‌کند؛ مانند انتظار، غیبت، ظهور و غیره. حوزۀ مطالعاتی مهدویت‌پژوهی به جهت بهره‌مندی از وسعت موضوعی و کثرت و تنوع مباحث، به روش‌های مختلف برای اثبات و توجیه مسائل نیاز دارد. مسائل مهدویت‌پژوهی مبتنی بر نوع نگرشی که برای تبیین و تفسیر آنها به کار گرفته می‌شود، با استفاده از روش‌های مختلفی توجیه می‌گردند. مسائل مبتنی بر نگرش هستی‌شناختی با روش عقلی توجیه می‌شوند؛ برای اثبات مسائل مبتنی بر دین‌شناختی از روش نقلی ـ روائی بهره گرفته می‌شود؛ توجیه مسائل مبتنی بر نگرش تاریخی به روش نقلی ـ تاریخی نیاز دارد و مسائل مبتنی بر نگرش وجدانی نیز با بهره‌گیری از روش فطری اثبات می‌شوند. به‌طور کلی حوزۀ مهدویت‌پژوهی به جهت تنوع و تکثر مسائل و چند تباری بودن آنها با روش‌های گوناگونی سامان می‌یابد که چنان‌که گفتیم یکی از آن‌ها، روش فطری است. فطری بودن مهدویت با دو رویکرد انسانی و دینی توجیه می‌شود؛ رویکرد انسانی که از گرایش‌ها و خواسته‌های درونی و قلبی بشر بر می‌خیزد و رویکرد دینی، همان گزارش‌هایی است که از آیات و روایات استنباط می‌شود.

اختلاف میان واقع‌گرایی و ضدّ واقع‌گرایی دربارۀ وجودِ عالم واقع و نسبت آن با ذهن انسان است. نلسون گودمن این اختلاف را اختلافی حقیقی و اصیل نمی‌داند و در این میان دیدگاه سومی را برگزیده و آن را «نا واقع‌گرایی» می‌نامد. دیدگاه ناواقع‌گرایی گودمن به‌طور کامل در نظریۀ «جهان‌سازی» او تبیین شده است. بر اساس این نظریه، جهان مستقل از ذهن وجود ندارد، بلکه انسان با ذهن و زبان خود، توصیف‌ها و نسخه‌هایی می سازد و هریک از این نسخه‌ها جهان خود را می سازند. در این مقاله، ابتدا دیدگاه کلی گودمن دربارۀ مبحث واقع‌گرایی- ضدّ واقع‌گرایی و انگیزه‌ها و ریشه‌های نا‌واقع‌گرایی او بررسی شده است. در تبیین دیدگاه گودمن نشان داده‌ایم که وی متأثر از مبانی پراگماتیسم است و موضع او در دوگانۀ واقع‌گرایی-ضدّواقع‌گرایی جای نمی‌گیرد. سپس با تشریح نظریۀ جهان‌سازی و انتقادهای وارد شده به آن کوشیده‌ایم تا حد امکان به این انتقادها پاسخ دهیم. هر چند گودمن به وجود واقعیت فی‌نفسه اعتراف نمی‌کند، اما آن را انکار نمی‌نماید، بلکه نادیده می‌گیرد. همچنین ضمن بررسی انتقادها نشان داده‌ایم پاسخ بسیاری از آنها به‌طور ضمنی در عبارات‌ گودمن وجود دارد. مهمترین انتقاد، به معیار تمایز نسخه‌های درست از نادرست مربوط می‌باشد. به نظر گودمن معیار درستی یک نسخه، «متناسب بودن در عمل» است و بر خلاف نظر منتقدان، این معیار، در واقع، معیاری عینی و معتبر می‌باشد.

شناخت نفس از اهمّ معارفی است که آموزه‌های وحیانی و عقلانی بر نقش اساسی آن تأکید دارند. احساس، گفتار، رفتار و موضع‌گیری انسان مبتنی بر عللی می‌باشد که یکی از عوامل بسیار مهم و نادیده گرفته شدۀ آن، «انگاره» است که قلمرو تأثیر آن، تمام ابعاد زندگی بشری را دربرمی‌گیرد. از آنجا که مدیریت انگاره، فرع بر شناخت آن می‌باشد، این جستار با روش تحلیل گزاره‌ای و سیستمی، «ماهیت و کارکرد» انگاره را در افکار و اعمال آدمی بررسی می‌کند. مسئلۀ تحقیق به‌طور مستقیم در دو علم فلسفه و روان‌شناسی ریشه داشته و محقق می‌کوشد با رویکرد فلسفی و وجودشناختی، چیستی انگاره و نقش آن در فلسفة اسلامی و متون دینی را توضیح دهد. انگاره، صورت ذهنی قدرتمند و دارای تأثیر ناخودآگاه است که می‌تواند به تدریج برجسته شده، جانشین موضوع واقعی شود و به سبب تغییر نگرش، چارچوب کلّی افکار و تعامل در مورد آن موضوع را تعیین کند و از طریق منطق رجحان، در تصمیم‌گیری شخص، تأثیر گذارد. ماهیت و کارکرد انگاره میان حکمای مسلمان - و به شکل متعالی در دیدگاه ملاصدرا - تحت عنوان «قوّۀ خیال» به نحوی دقیق‌تر تبیین می‌شود. در تعالیم آسمانی اسلام نیز نقش انگاره با تعبیر «ظنّ» مورد تأکید قرار گرفته و به اصلاح آن توجه شده است. هدف پژوهش پیش‌رو، شناخت صحیح انگاره در پرتو آموزه‌های وحیانی و عقلانی است تا از طریق توجه به آن، زمینه‌های لازم برای کنترل و اصلاح انگاره در ابعاد مختلف زندگی فراهم گردد و با کاستن از عواقبِ عدم التفات به این بُعد پنهان، گامی مهم در مسیر معرفت نفس و نیل به حیات طیّبه، برداشته شود.

براساس اصل امکان‌های بدیل، عامل، تنها در صورتی در قبال آنچه انجام داده است، مسئولیت اخلاقی دارد که می‌توانست به گونه‌ای دیگر عمل کند یا تصمیم بگیرد. در مقابل این دیدگاه، فرانکفورت تأکید می‌کند که گاه با شرایطی مواجهیم که اگرچه شخص وادار به انجام عمل نشده، اما اجتناب از انجام آن هم برای او ناممکن است و با این حال عامل را از نظر اخلاقی، مسئول می‌دانیم. دفاع دوحدّی مهمترین پاسخ فیلسوفان به الگوی فرانکفورتی و نفی اصل امکان‌های بدیل در آن بوده است و مطابق آن، چه تعیُّن علّی در میان پدیده‌ها حاکم باشد و چه نباشد، ادعای فرانکفورتی تحقق نمی‌یابد و ما نمی‌توانیم با عاملی مواجه شویم که از نظر اخلاقی در قبال فعلی مسئول باشد، در حالی‌که هیچ‌گونه امکان جایگزینی در اختیار ندارد؛ زیرا در حالت عدم تعین علّی، هیچ رابطۀ ضروری و قابل‌پیش‌بینی‌ای میان قرائن و حرکات پیشین عامل و انتخاب و رفتار لاحق او وجود ندارد. در حقیقت او هنوز امکان بدیل اجتناب از یک فعل مشخص را پیش‌رو دارد و در حالت وجوب و تعین علّی هم مسئولیت اخلاقی شخص، منتفی و بی‌معنا می‌شود. فرآیند مغزی مداخله‌گر و انسداد منطوی، از جمله پاسخ‌های فرانکفورتی به این رهیافت است که البته کارآمدی لازم در دفاع از فرانکفورت را ندارد.

بحث جبر و اختیار یکی از مسائل و معضلات مهم فلسفی است که در طول تاریخ، فیلسوفان شرق و غرب دربارۀ آن به تأملات بسیار پرداخته‌اند. علامه طباطبائی به عنوان یک اندیشمند اسلامی، هم در آثار فلسفی خود و هم در تفسیر المیزان، ابعاد مختلف جبر و اختیار را بررسی نموده است. لایب‌نیتس نیز به‌عنوان یکی از متفکران بزرگ دوران پیش از کانت، دربارۀ جبر و اختیار تحقیقات بسیار انجام داده است. پرسش اصلی پژوهش پیش‌رو، این است که آیا اعتقاد به اصل هماهنگی پیشین بنیاد، نوعی نفی اختیار و حاکمیّت ضرورت نیست؟ چگونه ارادۀ ازلی الهی با اختیار آدمی سازگار است؟ لایب‌نیتس در صدد بود با تمایز میان ضرورت مطلق و ضرورت شرطی و نظریۀ جهان‌های ممکن به تثبیت اختیار انسان بپردازد. علامه طباطبایی نیز اختیار را امری فطری دانسته و معتقد است قاعدۀ ضرورت سابق «الشئ ما لم یجب لم یوجد»، هیچ منافاتی با اختیار انسان ندارد. در این پژوهش پس از تبیین مبانی لایب‌نیتس و علامه طباطبایی، به بررسی، تحلیل و تطبیق دیدگاه این دو اندیشمند می‌پردازیم.

کندی نخستین فیلسوف مسلمان، مترجم از یونانی به عربی در نهضت ترجمه، و معاصر با معتزله است. تلقی کندی از متافیزیک با الهیات گره می‌خورد به‌نوعی در تعریف موضوع فلسفه، آنرا دانش به حقیقت و علل می‌داند و مفاهیم او در موضوع فلسفه با رویکرد الهیاتی مطرح می‌شود. براین اساس مسئله این نوشتار تلقی کندی از مفهوم خدا است تا حدود استقلال اندیشه او از اندیشه یونانی و تأثیر رویکرد اسلامی و قرآنی درباره مفهوم خدا روشن شود. بنابر تعریف کندی از فلسفه اولی، خدا در فلسفه کندی چه جایگاهی دارد؟ آیا خدای کندی خدایی فلسفی متأثر از نگاه اسلامی- قرآنی است یا خدایی متأثر از نگاه یونانیان است؟. خدا برای کندی در موضوع فلسفه چه ‌به عنوان علت و چه به‌عنوان حق جایگاه مهمی دارد. باتوجه به نگاه فلسفی کندی و تعریف او از فلسفه، تاحدی متأثر از یونان و رویکرد اسلامی است. «حق» و «واحد» دو مشخصه خدای قرآنی در کندی، و «انیّت محض» و «علت نخستین» و «فاعل نخستین» نیز مشخصه خدای فلسفی و متأثر از یونان نزد کندی است. در اینجا با توجه به تعریف فلسفه اولی و موضوع آن نزد کندی به بررسی مفهوم خدا می‌پردازیم.

مک­ناتن براساس دیدگاه خاص­گرایی و هم­چنین وظیفه‌گرایی (در معنای موردنظر خویش) معتقد است تبیین انگیزش اخلاقی و هم­چنین تبیین علل ضعف­های اخلاقی باید براساس موقعیتی سنجیده شود که فعل در آن رخ می‌‌دهد. وی اعتقاد دارد زمانی‌‌که شخص در موقعیت انجام فعل قرار می‌‌گیرد، می‌‌تواند از موقعیت خود، دو نوع درک یعنی درک عام و درک محدود داشته باشد. وی درک عام از موقعیت را به افراد بافضیلت نسبت داده و معتقد است اگر شخص به درک عام دست یابد هرگز دچار ضعف اخلاقی نخواهد شد. مک­ناتن ضعف اخلاقی را در حوزۀ درک محدود بررسی کرده و عواملی همچون جذابیت فعل غیراخلاقی، غلبۀ احساس بر عقل و قوی بودن ملاحظات غیراخلاقی از ملاحظات اخلاقی را سبب درک محدود از موقعیت و ضعف اخلاقی برمی‌‌شمارد. از سوی دیگر علامه طباطبایی نیز در شکل‌گیری مفاهیم اخلاقی، درک شخص از موقعیت را مدنظر قرار داده‌ و همین امر زمینۀ مقایسۀ اندیشۀ دو متفکر را در حوزۀ تبیین علل ضعف­های اخلاقی فراهم آورده است. علامه نیز به دو نوع درک عام و محدود از موقعیت اشاره می‌‌کند. ایشان درک عام را به افراد دارای ایمان قوی اختصاص داده‌ و علت درک محدود را ضعف ایمان، جهالت اختیاری، برتر دانستن لذت­های قوای شهوی و غضبی و ضعف اراده (ناشی از عواطف، ملکات اخلاقی، جو اجتماعی) می‌‌داند. درنتیجه هر دو متفکر در حوزۀ تبیین علل ضعف­های اخلاقی به دو نوع درک عام و محدود از موقعیت اشاره نموده و درک عام را به افراد بافضیلت اختصاص داده‌اند و هم­چنین مسئلۀ ضعف اخلاقی را در حوزۀ درک محدود بررسی نموده‌اند.

می‌سازد. پیروان هریک از ادیان بر اساس ویژگی­های تاریخی یا الهی و غیرالهی بودن دین خود، پاسخ­های متفاوتی به این پرسش داده‌اند. در این تحقیق با استفاده از روش­های عقلانی، استقرایی، تاریخی و تحلیل محتوا، بر ملاک­های مختلفی برای ارزیابی حقانیّت ادیان تمرکز می­شود. این ملاک­ها عبارتند از: 1. خداباوری؛ 2. الهی بودن؛ 3. وحدانیّت در مقابل شرک؛ 4. آخرت­باوری؛ 5. انسجام معرفتی و انطباق بیشتر با عقلانیت بشری؛ 6. جامعیّت در آموزه­ها و کارآیی در تأمین معنای زندگی انسان؛ 7. آموزه‌محوری به‌جای پیامبر‌محوری؛ 8. عدم تحریف کتب مقدس و 9. اصلاح انحرافات ادیان پیشین. رابطۀ طولی و عرضی این ملاک­ها ما را قادر می­سازد تا در نهایت به این نتیجه برسیم که ادیان الهی حقانیّت بیشتری دارند و از میان آنها نیز دینی که بدون تحریف بوده یا تحریفات کمتر و باورهای منسجم و عقلانی­تر بیشتر داشته باشد و نقش مؤثری در معنای زندگی و اخلاق مؤمنان برجای بگذارد، واجد حقانیّت بیشتری خواهد بود. ضمن اینکه حقانیّت دینی، امری ذومراتب و تشکیکی است و از این‌رو بیشتر سنت­های دینی، به‌ویژه ادیان الهی واجد آن هستند، اما میزان بهره­مندی آنها از آن یکسان نیست، بلکه به میزانی که معیارهای فوق در یک سنت دینی حضور بیشتر و پررنگ­تری دارند، آن دین می­تواند دربردارندۀ درجۀ تشکیکی و سلسله‌مراتبی عالی­تری از حقانیّت باشد.

بسیاری از فلاسفۀ اسلامی بحث اختیار انسان را از مهم‌ترین راه‌های ‌خداشناسی می‌دانند؛ زیرا معتقد هستند انسان در ذات، صفات و افعال، شبیه خداوند است و از این‌رو شناخت اختیار انسان و حدود آن، نقش و جایگاه او در هستی و نیز نسبت وی با خداوند را روشن می‌کند. ملاصدرا این بحث‌ را به‌صورت منسجم و ابتکاری بر مبنای اصول وجودشناختی اصالت، تشکیک و وحدت وجود بیان کرده و در نهایت به‌نحوی بدیع، نظریۀ امر بین‌الامرین را از طریق نظریۀ وحدت شخصی وجود تبیین می‌کند. گزنیگا نیز به‌عنوان دانشمند علوم اعصاب‌شناختی و نوخاسته‌گرا در مسئلۀ مغز/ذهن در راستای تبیین اختیار انسان معتقد است ارادۀ انسان، ساختۀ «مفسّر» مغز است و آزادی انتخاب برای انسان از طریق تعامل در اجتماع و محیط حاصل می‌شود، اما در‌عین‌حال انسان، موجودی مسئول می‌باشد. در این نوشتار ابتدا مبانی اندیشۀ هریک از این‌دو متفکر تبیین شده و پس از بیان تشابه‌ها و تفاوت‌های دیدگاه آنان، هر دو دیدگاه، تحلیل و ارزیابی می‌شود.

معرفت و تقوا رابطه‌ای متقابل یا دوسویه دارند. اختلاف حکما دربارۀ مسئلۀ تأثیر معرفت بر تقوا، در اصلِ این اثرگذاری است که بعضی آن را پذیرفته و بعضی منکر آن هستند. اما در مورد عکس این رابطه، یعنی تأثیر تقوا بر معرفت، و به ویژه، در مورد این‌که تقوا مولّد یا زمینه‌ساز چه نوع معرفت‌هایی می‌تواند باشد، میان آنان اختلاف نظر وجود دارد. پرسشی که در این قسمت به ذهن می‌رسد این است که در بحث تأثیر تقوا بر معرفت، کدام یک از معرفت نظری و یا عملی تحت‌تأثیر تقوا قرار خواهد رفت؟ شهید مطهری به عنوان اندیشمند معاصر مسلمان معتقد است تقوا می‌تواند فقط در عقل عملی مؤثر باشد و تأثیری بر عقل نظری ندارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با استناد به مبانی دینی به نقد دیدگاه شهید مطهری می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اموری مانند تجربۀ عرفانی عرفا، حکم وجدان، عمومیت نصوص دینی، فلسفۀ آفرینش، قوس صعود و عمومیت تجلی بر تأثیر تقوی بر معرفت‌های نظری و عملی دلالت می‌کند.