جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مباحث کلامي که در دوران متأخر تحت تأثير فرهنگ جديد غربي بيش‌ازپيش به آن پرداخته شده، مسئلۀ «قلمرو دين» است. بحث قلمرو دين از آن رو مهم است که مي‌تواند به‌روشني در فهم متون ديني ما را ياري کند و قرينه‌اي براي فهم صحيح ما از دين محسوب شود. در اين مقاله تلاش شده است تا رويکرد يکي از جوامع مهم روايي شيعه، يعني کتاب شريف «اصول کافي» به موضوع «قلمرو دين» با روش گردآوري خانوادۀ حديثي بررسي شود. براساس اين روش، از کنار هم قرار دادن مجموع روايات هم‌مضمون در اصول کافي مطابق يک معيار کلي،‌ «گسترة حضور دين در عرصه‌هاي مختلف زندگي بشر تا جايي است که با سعادت نهايي انسان گره خورده باشد». بيان اين نکته حائز اهميت است که در نوشتار پیش‌رو امکان بررسي قلمرو دين از منظر درون‌ديني مفروض گرفته شده است.

فيلسوف مسلمان در زمينة شناخت خدا با چالشي روبه‌روست: از طرفي، خداي متعال و پيشوايان دين او را به خداشناسي دعوت کرده‌اند؛ و ازطرف‌ديگر، آموزه‌هايي وجود دارند که تفکر دربارة خدا را منع کرده‌اند. اين امر سبب شده است که در اذهان اين سؤال مطرح شود که آيا اساساً روش فلاسفه در مواجهة عقلاني با اين مسئله درست است؟ اگر روش فلاسفه درست است، پس با اين آموزه‌ها چه بايد کرد؟ همين چالش ما را بر آن داشت که به واکاوي اين ابهام بپردازيم تا معلوم شود که آيا اصلاً امکان شناخت خدا هست؟ و اگر هست، تا چه حد؟ آيا فقط صفات خدا را مي‌توان شناخت يا رسيدن به کنه ذات هم امکان دارد؟ پس براي مشخص شدن دقيق ابعاد اين چالش، در چند مرحله به کاوش خواهيم پرداخت. در مرحلة اول با بيان مختصري سه ديدگاه قابل طرح در اين زمينه را تبيين مي‌کنيم؛ در مرحلة دوم، به بررسی ادلة اين ديدگاه‌ها مي‌پردازیم و در مرحلة نهايي با نقد ديدگاه‌هاي رقيب، ديدگاه برگزيدة خويش را اثبات مي‌کنيم، مبني بر اينکه امکان شناخت اوصاف و افعال الهي وجود دارد؛ هرچند شناخت اکتناهي خدا امکان‌پذير نيست.

اساس همة معارف، اصل شناخت «وجود» است. صدرالمتألهين علم را از سنخ وجود و ايمان را از سنخ علم می‌داند؛ لذا پیرو طرح نظریة تشکيک در وجود، تشکيک را در علم و نيز در ايمان جاري مي‌داند؛ يعني معرفت نفوس به متعلقات ايماني، همان شناخت به متعلقات فلسفي و وجودي است و در اين ساحت مي‌توان معرفت فلسفي را از سنخ معرفت ديني دانست. لذا حقايق وجوديه‌اي مانند خدا، نبي، معاد و حشر، از متعلقات معرفت فلسفي يا حکمت است که صدرالمتألهين علم به آنها را معادل معرفت ديني يا ايماني مي‌داند. صدرا براي اين نوع معرفت، طبق تشکيک وجود مراتب مختلفي را ذکر مي‌کند که برخي از اين مراتب، حقيقي و برخي غيرحقيقي‌اند. به بيان وي، نفس انساني در اثر طي کردن مراتب مختلف حسي، خيالي و عقلي، و همچنين اکتساب صور مختلف در علم حصولي و نيز علم مکاشفه‌اي، به‌تدريج مراتب استکمال را (هم در معرفت فلسفي و هم معرفت ديني) طي مي‌کند و از قوه به فعليت مي‌رسد. البته اين امر در کنار قرائن ديگري چون استعمال اسامي مختلف حکمت، نور و فقه، نشان مي‌دهد که نفوس انساني در اثر استکمال در مراتب خود، هم به معرفت فلسفي و هم معرفت ديني دست مي‌يابند که خود نشان از پيوند و ارتباط وثيق ميان معرفت ديني و فلسفي دارد.

آموزۀ «عصمت» هيچ‌گاه تازگي خود را از دست نداده است. در اين ميان، يکي از حوزه‌هاي مسئله عصمت، حوزۀ «عصمت از گناه» است. درباره حقيقت «عصمت از گناه» ديدگاه‌هاي متنوعي ارائه شده است. اگرچه غالب متکلمان شيعه بر موهبتي ‌‌بودن مقوله عصمت پيامبران و امامان تأکيد کرده‌اند، اما به چگونگي هبۀ اين موهبت از سوي خداوند کمتر توجه شده است. آيا خداوند متعال يک‌بار اين موهبت را به پيامبر و امام مي‌دهد و او خود از اين موهبت بهره برده، خود را از گناه مصون مي‌دارد؟ يا آنکه خداوند متعال دمادم اين موهبت را ارزاني مي‌دارد؟ اين نوشتار در پي بررسي چگونگي هبۀ عصمت از سوي خداوند بر مبناي آيات و روايات است. آيات و روايات مرتبط با اين موضوع نشان می‌دهد خداوند متعال همواره پيامبران و امامان را زير چتر حمايت خويش نگه ‌داشته و چنين نيست که يک‌بار عصمت را به ايشان هبه کند و آنها از آن پس بتوانند خودشان از گناه بپرهيزند.

از نظر عموم فلاسفه صفات ذاتي خداوند عين ذات اویند، گرچه مفاهيم آنها متعدد و معاني‌شان متخالف هستند. آنها براي ادعاي عينيت صفات با ذات سه معيار مطرح كرده‌اند و توسط آنها، عينيت صفات خدا با ذات او را توجيه و اثبات مي‌كنند. اين مقاله سه معياري را كه فلاسفه در اين زمينه مطرح كرده‌اند بيان و آنها را نقد نموده است: اول. اتحاد وجودي صفات ذاتي با ذات حق، و اين معروف‌ترين معيار است. دوم. مصداق بودن ذات حق براي مفاهيم صفات ذاتي، بدون دخالت هر غير (شامل امر وجودي يا عدمي يا اضافي يا جعل كردن)؛ سوم. فناي صفات و مفاهيم آنها در ذات حق (اين معيار متخذ از عرفاست). از منظر عرفا اين سه معيار هريك اشكالاتي دارد كه پذيرفتن آن را نامعقول و ناممكن مي‌سازد.

اعتقاد به تحقق «علم الهی به ماسوا» از طريق عروض صورت‌های علمی حصولی بر ذات الهی، ايده ناگزير حکمای سينوی و برخاسته از منظومه فلسفی حکمت مشاء است. هدف اين پژوهش بررسی ملاحظات صدرالمتألهين نسبت به ديدگاه ابن‌سينا در خصوص عروض صورت‌های علمی بر ذات الهی برای تحقق علم الهی به ماسواست. پژوهش حاضر با استفاده از دو روش توصيف و تحليل به گزارش دقيقی از نظريه سينوی «علم الهی به ماسوا»، متکی بر درک منظومه‌ای از فلسفه ابن‌‌سينا می‌پردازد و سپس با استفاده از ملاحظات صدرايی، به تحليل آن نظريه و نظريه برگزيده صدرالمتألهين اهتمام می‌ورزد. این تحقیق همچنين مبتنی بر داده‌های کتابخانه‏ای انجام گرفته است. اصولاً طبق مبانی سينوی، امکان باريابی به هيچ ايده‌ای که در آن بتوان سخن از اتحاد دو واقعيت مطرح کرد، ممکن نيست. ابن‌‌سينا طبق هندسه معرفتی خويش چاره‌ای جز پذيرش تمايز وجودی ذات الهی و علم پيشين ندارد. صدرالمتألهين ضمن ابطال انتقادات حکمای پيشين بر اين نظريه، ملاحظات متفاوتی را گاه به‌عنوان انتقادات مبنايی و گاه به صورت انتقادات بنايی طرح می‌کند. قاطعانه می‌توان گفت: تمايز نگرش صدرايی و سينوی در اعتقاد ابن‌سينا به عروض و اعتقاد صدرالمتألهين به عينیت، به تفاوت هندسه فلسفی آن دو برمی‌گردد.

براهين زيادي براي تجرد نفس در فلسفه اسلامي و فلسفه غرب ذکر شده است. برهان «شک» دکارت يکي از براهيني است که در فلسفه غرب براي تجرد نفس مطرح گردیده است. مي‌توان اشکالاتي را از منظر فلسفه اسلامي به برهان دکارت وارد کرد، اما اين برهان به‌وسيله برهان «هواي طلق» ابن‌سينا قابل تصحيح است. به خاطر شباهت‌هاي دو برهان، دو اشکال مهم از «فلسفه ذهن» بر اين دو وارد شده است: اشکال اول در اين‌‌باره است که اين برهان مبتني بر قانون لايب‌نيتس است و قانون مزبور در خصوص امور داراي حيث التفاتي کارايي ندارد. اشکال دوم مي‌گويد: نحوه ارائه شدن تجربه آگاهانه ما به خودمان، به قدر کافي ماهيتمان را نشان نمي‌دهد. این مقاله به روش تحليلي ـ توصيفي به هر دو اشکال جواب داده و در آخر با کمک علم حضوري و بساطت نفس اثبات کرده که نه‌‌تنها نفس غير بدن است، بلکه موجودي مجرد از بدن به‌شمار می‌آید.

بی‌شك مباني معرفت‌شناختي يك نظام فكري در تعريف آن از هويت انسانی نقش بسزايي دارد. جريان سلفي‌گري در پرتو مباني حس‌گرايي افراطي، تعريفي کاملاً مادي از جهان هستي و انسان ارائه مي‌کند. ابن‌قیم جوزيه، يکي از پيشگامان سلفي‌گري، نفس انساني را «جسمي لطيف» تعريف مي‌کند که در تمام اعضای بدن سريان دارد. به لحاظ روش‌شناختي، ابن‌قیم بر روش نقلي و نيز بر فهم سلف صالح تکيه مي‌کند. وي ادله مطرح‌‌شده از سوي فلاسفه بر تجرد نفس را نقد کرده و براي ماده‌انگاري نفس ادله‌اي اقامه نموده است. در اين پژوهش نخست مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي ابن‌قیم بيان و سپس تعريف او از «نفس و روح» انساني تحليل و نقد شده و همچنين دلايل او بر نفي تجرد نفس و نيز اثبات ماديت نفس در بوته سنجش قرار گرفته است.

رؤيت‌پذيري خداوند يکي از مسائل مهم مطرح‌شده در ميان پيروان اديان ابراهيمي به‌شمار می‌آید. در جهان اسلام نيز طرح اين موضوع در قرآن و سنت موجب شد تا مسلمانان در تبيين اين مسئله چاره‌انديشي کنند. غير از عده‌اي از ايشان که به صراحت از اتصاف خداوند به صفات مختص ممکنات سخن مي‌گفتند، بسياري از مسلمانان خداوند را از صفات خاص ممکنات مبرا دانسته، معناي ظاهري رؤيت‌پذيري خداوند را با تنزيه خداوند از صفات امکاني سازگار نمي‌يافتند. تأويل «رؤيت خداوند به تعلق علم ضروري به او» يکي از مهم‌ترين تأويلاتي است که عمدتاً از سوي برخي از اماميه و معتزله مطرح شده است. در این نوشتار سعی می‌شود تا از طریق توصیفی ـ تحلیلی، صحت اين نظريه را بايد از (1) بررسي صحت ناميده شدن «علم» به رؤيت؛ (2) بررسي امکان تعلق آن به خداوند؛ و (3) صحت تأويل رؤيت خداوند ـ بدان نحو که در قرآن و سنت مطرح شده ـ به علم ضروري مورد تأمل قرار گیرد. بررسي اين سه عنوان نشانگر قوت تأويل مذکور است؛ اما در عين ‌حال با اشکالاتي مواجه است که ما را به گرويدن به نظريه‌اي دقيق‌تر، يعني «تأويل رؤيت به علم حضوري» متمايل مي‌سازد.

چگونگي «علم تفصيلي پيشين خداوند» و رابطة آن با «اختيار انسان» ازجمله موضوعات اختلافي در بين انديشمندان است. برخي پيروان مکتب «تفکيک» که به ديدگاه تباين خالق و مخلوق باور دارند و از نظريه «تنزيه صرف» درباره صفات خداوند پيروي مي‌کنند، براي توجيه «علم الهي و نسبت آن با اختيار»، به نظريه «علم بدون معلوم»‌ پناه برده‌اند. يکي از استدلال‌هاي اين مکتب آن است ‌که فعل اختياري به سبب اختياري بودن، پيشي‌بيني‌ناپذير است و ازاين‌رو، علم الهي نمي‌تواند مانند علم بشري و داراي ارتباط با معلوم باشد و چون علم الهي با علمي که در خود مي‌يابيم متفاوت است و علمي است که «هيچ‌گونه ارتباطي با معلوم ندارد»، «هرچه در خصوص اين علم گفته مي‌شود بايد صرفاً گزاره‌ها و گزارش‌هايي تنزيهي باشد». اين مقاله با روش تحليلي و توصيفي نشان داده که نظريه «پيش‌بيني‌ناپذيري افعال اختياري» اشکالات فراواني دارد که ازجمله مهم‌ترين‌ آنها تحليل نادرست از «حقيقت اختيار» و «تنافي آن با ضرورت» است. بنابراين اين استدلالِ مکتب تفکیک ـ برای اثبات ديدگاه‌هایِ خود در زمینة «تنزيه صرف» و «علم بدون معلوم» ـ باطل است.