جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ادله‌ای که در استنباط مسائل و قواعد فقهی بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد سیره و بنای عقلا است. بنای عقلا ناظر به رفتار و مشی خردمندان در عرصه‌های مختلف زندگی است که بر اساس مصالح و مفاسدی روشی را برای انجام یا ترک رفتاری قرار می­دهند. علامه طباطبائی به‌عنوان مفسری فقیه با ژرف‌نگری در مسائل و قضایا، این منبع استنباط را در استدلال­های خود به‌وفور استفاده کرده‌اند که تبیین صحیح حجیت و میزان دلالت بنای عقلا از دیدگاه علامه، در فهم مواردی که ایشان استنباط کرده­اند، راهگشاست. این مقاله که با شیوه توصیفی - تحلیلی تدوین‌شده به بررسی بنای عقلا از دیدگاه این اندیشمند فرزانه پرداخته و برآیند مقاله بیانگر آن است که اولاً بنای عقلا به‌عنوان منبعی مهم برای استنباط احکام به شمار می‌رود و ثانیاً مبنای حجیت آن عقل است که احکام صادره عقلی قطعی و یقینی است ولی ازآنجایی‌که عقل عملی است و مربوط به بایدها و نبایدها می‌شود، دارای محدودیت­هایی است و ممکن است در تطبیقات عملی، اشخاص دچار انحراف شوند؛ درنتیجه نیاز به مؤیدی از جانب شرع دارد و اینکه برخی مدعی تناقض در بیان علامه در باب حجیت بنای عقلا هستند، صحیح به نظر نمی­رسد. با پذیرش مبنای علامه فرقی بین بنائات مستحدثه و متصل به زمان معصوم نیست و این خود می­تواند جهت مطالعات بنیادی در فقه و حقوق اسلامی راهگشا باشد.

منابع روایی و دعایی شیعه انباشته از دعاهای پر مغزی است که از سوی معصومین (ع) صادر شده است. گونه خاصی از این دعاها -به منظور درخواست از خدا برای حل مشکلات و گرفتاری‌ها- به‌خصوص مداوای بیماری‌ها بیان شده است. اهمیت این دعاها بر کسی پوشیده نیست، اما برای انتساب هر مطلبی به معصومین (ع) باید دلیلی وجود داشته باشد. یکی از راه‌های بررسی اعتبار نسبی مطالب نقل شده، سنجش میزان اعتبار منبع و کتابی است که دعا یا روایت در آن ذکر شده است. از این رو، شایسته است در خصوص مهم‌ترین منابع دعاهای طبی شناخته شده با توجه به اعتبار منبع درباره میزان اعتبار آن‌ها، اظهارنظر کلی صورت گیرد. علاوه بر این، آشنایی با منابع و مأخذ دعاهای طبی اولین مرحله برای دسترسی به این میراث ارزشمند و بهره‌برداری از آن است. این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و به صورت توصیفی- تحلیلی به بازشناسی مهم‌ترین منابع دعاهای طبی و اعتبارسنجی آن‌ها می‌پردازد. برای این منظور، ابتدا منابعی که در طول تاریخ در گستره دعانگاری یا جمع‌آوری حدیث، باب خاصی به این موضوع اختصاص داده‌اند، معرفی شده‌اند، سپس مشهورترین و گسترده‌ترین منابع دعایی و روایی معاصر؛ یعنی مفاتیح‌الجنان و بحارالانوار مورد بررسی قرار گرفته و منابع مورداستفاده آن‌ها استخراج شده است. نتیجه بررسی منابع این دو کتاب تقریبا یکسان است. بر این اساس دو کتاب طب‌الائمه (ع) اثر عبدالله و حسین بن بسطام و مکارم‌الاخلاق اثر طبرسی در زمره اصلی‌ترین منابع دعاهای طبی است که متاسفانه از اعتبار کافی برخوردار نیستند. این در حالی است که بسیاری از دعاهای شفابخش لابلای کتاب‌های حدیثی و دعایی آمده است که با جمع‌آوری آن‌ها می‌توان مجموعه‌ای از دعاهای معتبر طبی را به مشتاقان معارف اهل بیت (ع) اهدا کرد.

استناد به روایات یکی از منابع اصیل برای مفسر است، اما مفسران در شیوه‌ بهره‌گیری از این منبع، دیدگاه و عملکرد متفاوتی داشته و هر کدام به‌نوعی از روایات استمداد کرده‌اند که البته بسیاری از آنان در این زمینه دچار لغزش شده‌اند. علامه طباطبایی با مطرح کردن «بحث‌های روایی» در تفسیر المیزان، درصدد سنجش اعتبار و تعیین صحت و سقم روایات تفسیری و همچنین نقد نظرات مفسران در استفاده از این میراث بوده و با به‌کارگیری مبانی و ملاک‌های نقد‌‌‌الحدیثی به‌طور مفصل به بررسی و نقد اجتهاد مفسران در زمینه‌ به‌کارگیری روایات پرداخته و موارد فهم نادرست، اجتهاد نارسا و ضعف‌های موجود در روایات تفسیری را با دلایل مستند و مستدل بیان کرده است. البته نویسنده ارزیابی‌‌های علامه پیرامون نقد روایات و بررسی نظر مفسران را نیز مورد قضاوت و سنجش قرار داده و میزان اعتبار نظرات انتقادی ایشان را ذکر و موارد قوت و ضعف دیدگاهش را بیان کرده است.

عنوان جهاد کبیر در آیه «فَلاتُطِعِ الکافِرینَ وَجاهِدهُم بِهِ جِهاداً کَبیراً»(الفرقان/52) آمده است. باتوجه ‌به مکی‌بودن سوره فرقان و سیاق آیات مکی، جهاد کبیر، بسته جامعی از راهکارهای غیرنظامی مقابله با دشمنان است که جامعه اسلامی را در برابر هرگونه تهاجم و تسلط غیرنظامی، مصون می‌سازد. استخراج مبانی و اصول جهاد کبیر از قرآن کریم امری است که تاکنون به‌درستی بررسی نشده و مقاله پیش رو، سعی بر رفع این کاستی دارد. در این تحقیق، منظور از مبنا، پایه‌ها و ریشه‌های مشروعیت جهاد کبیر است که این نوع از جهاد بر آن‌ها بنا شده است. همچنین مراد از اصل، شاخص‌ها و چهارچوب‌های اجرای جهاد کبیر است، به‌نحوی‌که جهاد کبیر در آن قالب‌ها و با تکیه‌بر مبانی پیش‌گفته انجام پذیرد. این تحقیق مشخص کرد که مبارزه غیرنظامی به‌وسیله قرآن، مقابله با شبهات، آزمون الهى برای شناخت مجاهدان و مبارزه با باطل از مبانی ویژه جهاد کبیر و اعتقاد به وجود دشمن فکری، مبارزه نرم با دشمنان و برخورداری از روحیه جهادی از اصول اختصاصی آن است. این یافته‌ها که از آموزه‌های قرآن کریم و برداشت‌های مفسران فریقین استخراج‌شده، مشخص می‌کند که قرآن کریم با رویکرد عدم اطاعت از کافران، باید ابزار انجام جهاد کبیر باشد. مجاهدان عرصه‌های غیرنظامی می‌بایست در راه مبارزه با دشمنان، استخراج و طرح نظریات موردنیاز جامعه اسلامی، با بهره‌گیری از اصول و مبانی فوق، گام بردارند. روشی که در این تحقیق برای رسیدن به مطلوب از آن استفاده‌شده، روش تحقیق موضوعی درون‌قرآنی و مطالعه تطبیقی میان تفاسیر شیعی و اهل تسنن است.

ساختار ویژۀ قرآن اقتضا می­نماید که به منظور دسترسی به نظر قرآن پیرامون موضوعات مختلف، باید نگرشی هماهنگ و جامع به آیات آن داشت. معارف قرآن کریم دارای مراتب و درجات مختلف است؛ تدبّر، تفسیر و تأویل از مهم­ترین راه­های فهم قرآن می­باشد. بین این سه واژه­، رابطۀ عموم و خصوص و اخص برقرار است؛ عموم مردم از طریق تدبّر، به گوهرهای موجود در قرآن دسترسی پیدا می­کنند، مفسّران با بهره­گرفتن از ابزارهای تخصصی در سطحی بالاتر تدبّر می­نمایند. تدبّر در عرصۀ تأویل بخشی از قرآن کریم - حقیقت و باطن کلام الهی- در انحصار معصومان(ع) است. تدبّر موضوعی شیوه­ای نوین در روش­های فهم قرآن محسوب می­شود؛ فرآیندی است که با بهره­گیری از آن می­توان با مراجعه­ی مستقیم به کتاب الهی، دیدگاه قرآن را دربارۀ مسائل و موضوعات مختلف زندگی و معارف وحیانی استخراج نمود. در تحقیقات پژوهشگران و مفسّران، این مهارت توأم با تفسیر موضوعی - بدون ذکر عنوان تدبّر موضوعی - و در خلال آن کاربرد داشته­است. این تحقیق به شیوۀ تطبیقی – تحلیلی با بررسی ارتباط و تفاوت تدبّر با واژگان قریب­المعنی به تبیین ماهیت تدبّر موضوعی پرداخته­است.

سورۀ شوری، چهل و دومین سوره و یکی از هفت سورۀ «حوامیم» در قرآن است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که این سوره دارای چه محورهای موضوعی است؟ و درباره چه مسائلی بحث می­کند؟ در این نوع پژوهش‌ها، هر سوره به صورت جداگانه مورد مطالعه قرار می­گیرد و در موارد ارتباط یک سوره با دیگر سوره­ها تبیین می­شود و در نهایت جایگاه و اهداف و مقاصد هر یک از سوره‌های قرآن‌کریم بازشناخته می‌شود.لازم به ذکر است که تحقیقات سوره­شناختی بسیار کم است و ضرورت دارد که این نوع تحقیقات در تمامی سوره‌های قرآن انجام گیرد. روش جمع­آوری مطالب در این پژوهش کتابخانه‌ای بوده و روش پردازش مطالب، توصیفی تحلیلی می‌باشد. در این پژوهش پس از بررسی جایگاه و ویژگی‌ها و فضائل و خواص و اسباب نزول سورۀ شوری مشخص شد که این سوره دارای محورهایی چون: استمرار وحی،آمرزش خواهی فرشتگان، فلسفۀ گوناگونی امت‌ها، دوست داشتن اهل بیت(ع) منشا معصیت­ها و برتری دنیا بر آخرت و غیره می­باشد.

قرآن کریم در آیات 83 تا 98 سوره کهف به شخصیت ذوالقرنین اشاره کرده­ است. یافتن مصداق واقعی ذوالقرنین همواره دغدغه مفسرین و قرآن پژوهان بوده­است. ابو­الکلام آزاد با تتبع در تورات و بررسی تاریخ ایران باستان به این نتیجه رسیده که کورش کبیر پادشاه ایران همان ذوالقرنین قرآن است. فرازهایی از کتاب مقدس، دیهیم شاخ گونه تندیس دشت مرغاب، جنگ­های کورش کبیر در ناحیه شمال، جنوب و شرق ایران به همراه رفتارهای بعضاً ملایمت­ آمیز او با دشمنان مغلوب به ویژه خدماتش به یهودیان بابل را از جمله شواهد همسان ­انگاری کورش با ذوالقرنین می­داند. وی با اشاره به عبارت­ هایی از تورات و زرتشتی بودن هخامنشیان بر موحد بودن کورش صحه می­گزارد. هرچند برخی شواهد ارائه گردیده علی ­الظاهر بر ویژگی­های ذوالقرنین در قرآن قابل تطبیق است ولی مواردی همچون مسأله موحد بودن کورش به خدای یکتا و ایمان وی به معاد، عدم رفتار عدالت­آمیز با مجرمان و ثبت نشدن بنای سد آهنی به نام کورش در منابع تاریخی از مهم­ترین مسائلی است که آشکارا بر نظریۀ همسان­انگاری کورش کبیر با ذوالقرنین قرآن خدشه وارد می­کند. این مقاله ضمن بررسی دیدگاه ابوالکلام و نقد آن بر نارسایی شواهد ارائه شده و وجود تفاوت آشکار بین ذوالقرنین و کورش تأکید می­کند.

کلیدهای فهم قرآن کریم، بسیار هستند و هر شخص با توجه به درک خود و سطح دانشی که دارد، به نحوی می‌تواند از این دریای بیکران استفاده کند. این کتاب الهی از عموم مردم خواسته به هر شکلی که می‌توانند، قرآن را فهمیده و در زندگی خود پیاده کنند. تفکّر، تعقّل، تفقّه و... . یکی از راه‌های فهم قرآن کریم، تدبّر در آن است که در عصر حاضر با استقبال چشمگیر اندیشمندان قرآنی همراه بوده و همواره مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. تدبّر در قرآن با روش‌های مختلفی آموزش داده می‌شود که در این پژوهش یکی از آن‌ها مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار می‌گیرد. پژوهش حاضر سعی کرده­است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی و نقد شیوة «تدبّر سوره‎محور در قرآن» در ایران بپردازد و کارکردهای آن را در ایران و دیگر جوامع اسلامی بررسی نماید. نتایج حاصل در خلال این پژوهش این بود، پیروان این شیوه بر­آنند تا با آموزش ساده و سلیس تدبّر، شیوه‏ای نو ابداع کنند، ولی به نظر می‏رسد روش تدبّری ایشان بسیار نزدیک به روش‌های تفسیری است و شاید بتوان گفت تدبّری که در این شیوه آموزش داده می‌شود، همان تفسیر است. تنها تفاوتی که با تفسیر مشاهده می‌شود، قرائت کامل سوره پس از گذشت هر یک از مراحل تدبّر در طول سور، رسم نمودارها و دعا است که پایان سوره انجام می‌شود.

بسیاری از معارف ­دینی و دستورات ­زندگی در دین ­اسلام، از قرآن­ کریم به عنوان ثقل ­اکبر به دست می­آید از این رو شناخت آموزه­های ­قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان به­ویژه اندیشمندان­ علوم ­قرآنی بوده و هست؛ اولین گام برای رسیدن به این هدف شناخت موضوع­له و معانی­ حقیقی الفاظ و عبارات ­قرآنی است، با توجه به جایگاه­ علمی علّامه ­طباطبائی در جامعه ­تفسیری پی بردن به دیدگاه­های ایشان در این رابطه اهمیت دارد از این رو این مقاله به دنبال دیدگاه­های ایشان پیرامون «موضوع­له حقیقی الفاظ ­قرآن» بود؛ روش پژوهش، توصیفی ­تحلیلی و داده­های پژوهش علاوه بر کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در اکثر مواقع کتب ­تفسیری، لغوی، اصولی و بلاغی بود؛ یافته­های پژوهش این شد که علّامه ­طباطبائی قائل به دیدگاه «روح معنا» با تقریر «حقیقی ­بودن معقول و محسوس» هستند و مؤیدات دیدگاه ایشان تغییر و تحول مصادیق در طول زمان، تشکیک در مصادیق و مصادیق ­ظاهری و باطنی است.

تأمل در منابع روایی شیعه، حاکی از آن است که روایات منقول از امام صادق(ع) از دیگر امامان به مراتب بیشتر است. بررسی دلائل کثرت این روایات و گونه­شناسی آن، بن­مایۀ این پژوهش است. بر این اساس ابتدا مقتضیات زمان امام و خط مشی ایشان در موقعیت‎های مختلف بررسی شده و سپس احادیث وارده از امام و آمار و نمودار آن با تکیه بر کتاب «مسند امام صادق» از عزیزالله عطاردی، ارائه شده­است؛ تا رابطۀ میان شمار احادیث امام در هر زمینه و مقتضیات زمان ایشان، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. پژوهش­گران با توجه به مجموع روایات این امام که در «مسند امام صادق(ع)» جمع­آوری شده؛ باورمند گردیده­اند که بیشترین بسامد روایات این امام به ترتیب در سه حوزۀ «فقه»، «اعتقادات» و «اخلاق» نمایان­گر است و میان فراوانی روایات امام در هر زمینه و مقتضیات زمان ایشان رابطه­ای دوسویه برقرار است؛ که با تأمل در موضوعات و فحوای روایات می­توان از مقتضیات حاکم بر فرهنگ زمان این امام آگاه گردید.