جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله کوشش بر آن است که جایگاه آزادی (اختیار) در تفکر کانت بنا بر تفسیر هایدگر نشان داده شود؛ اختیاری که بنا بر این تفسیر، نه اختیاری متافیزیکی و متعلق به بُعد نفس‌الامری آدمی در مقام سوژه، بلکه اختیاری وجودی و بنیاد امکان‌پذیری وی به‌عنوان دازاین (وجودی در جهان) است. چنین آزادی بنیادی‌ای نه نیازمند اثبات و نه اساساً پذیرای هرگونه بحث نظری است؛ بلکه در عمل و در جریان به‌کارگیری تصمیم‌های آزادانۀ انسانی است که هم‌نشینی وجود یکپارچۀ خود با آزادی را درمی‌یابیم و به بی‌وجهی و نابه‌جایی تلاش‌های نظری فلاسفه برای اثبات موضوعی بی‌نیاز از اثبات و استدلال پی می‌بریم؛ فعلیت آزادی را باید در درون و در نحوۀ هستی‌مندی خودمان بجوییم؛ نه در استدلال‌های خشک و چارچوب‌مند استدلالیون و این کانت بود که با اشارات ارزشمند خود در نقد دوم هرچند به‌نحوی مبهم متفطن این امر شد و مقدمات گشتی بزرگ را برای هایدگر فراهم کرد.

تردیدی نیست که فهم فلسفی دیالوگ‌های افلاطون در گروِ فهم موضع فلسفی سقراط است و فهم موضع فلسفی سقراط در گرو فهم زبان فلسفی و منش و تفکر اوست که ویژگی برجسته و چشمگیر آنها ماهیت آیرونیکشان است. سقراط استادِ آیرونی است و این خوانشِ دیالوگ‌های افلاطون را از بداهت ظاهری آن به پیچیدگی‌هایی ژرف درمی‌افکند. اینکه سقراط آیرونیک است را هم از سویی می‌توان از طریق واقعیت‌های تاریخی دریافت و هم از سوی دیگر به‌واسطۀ تدبر عمیق فلسفی در دیالوگ‌های افلاطون؛ اما اینکه خودِ آیرونی و به‌طور ویژه، آیرونی سقراط چیست، مسئله‌ای است که موضوعِ پژوهش‌های متعددی بوده است. این مقاله بر آن است تا با صورت‌بندی سطوح آیرونی سقراط در سه سطح که درحقیقت سه لایۀ تفکر او و به تَبَع سه لایۀ معنایی متنِ دیالوگ‌های افلاطون را نیز تشکیل می‌دهد، زمینۀ لازم را برای فهم دیالوگ‌های فلسفی افلاطون فراهم آورد[i]. این سه سطحِ آیرونی سقراط عبارت‌اند از: 1. سطح سخن‌ورانه (کلامی‌ـ‌عملی) 2. سطح بودگارانه (رفتاری‌ موقعیتی) 3. سطح فلسفی (هستی‌شناسانه ‌کلی).

شکاکیت فلسفی نسبت به جهان خارج حصول معرفت را نسبت به گزاره‌هایی که دربارۀ جهان خارج هستند، ناممکن می‌داند. ازجمله روش‌های اثبات این مدعا ارائۀ استدلالی شکاکانه است که براساس معرفت‌نداشتن ما به وقوع‌نیافتن فرضیۀ شکاکانه صورت‌بندی می‌شود. برای اولین بار، پاتنم تلاش می‌کند نشان دهد با پذیرش رویکرد برون‌گرایی معنایی می‌توان کذب مقدمۀ اخیر از استدلال شکاکانه را نتیجه گرفت؛ اما استدلال او به‌لحاظ معرفی دوری است و در ردِّ شکاکیت موفق نیست. از این رو بروکنر تلاش می‌کند با ارائۀ استدلال‌های به‌نسبت ساده‌تری، مشکل دوری‌بودن استدلال پاتنم را برطرف کند. موضوع مقالۀ حاضر، بررسی این مسئله است که آیا این استدلال‌ها در ردّ شکاکیت نسبت به جهان خارج موفق هستند یا خیر. نتیجۀ حاصل از تحلیل و بررسی استدلال‌های سادۀ بروکنر مشخص می‌کند که برخی از این استدلال‌ها همچنان به‌لحاظ معرفتی دوری‌اند و در ردّ شکاکیت موفق نیستند؛ اما ارزیابی و تحلیل یکی از این استدلال‌های به‌اصطلاح سازگارگرایانه، که با استفادۀ توأَمان از برون‌گرایی و آموزۀ دسترسی ویژه ارائه شده است، نشان می‌دهد که اگرچه این استدلال در رد شکاکیت فلسفی موفق نیست، اما به‌درستی نشان می‌دهند که ما در باور به گزاره‌هایی که دربارۀ جهان خارج هستند، موجه هستیم.

بومگارتن مدعی است که زیباشناسی، یک علم یا شاخه‌ای از فلسفه است. بدون شک علم‌بودن مستلزم لوازمی چون تمایز از سایر حوزه‌ها، بهره‌مندی از قانون‌مندی ویژه، حاکمیت اصول و ادعای کلیت است. به عبارت دیگر، بومگارتن باید برای معرفی زیباشناسی به‌عنوان علم، نخست خصوصیات منحصربه‌فرد این حوزه و تبعیتِ آن از قوانین خاص را توضیح دهد تا بدین وسیله آن را از سایر شاخه‌ها و حوزه‌ها متمایز کند. اشاره به اصول بنیادی این شاخه، از این حیث مهم است که سبب ادعای کلیت برای احکامِ آن می‌شود. نوشتار حاضر تلاش می‌کند تا به آرمان بومگارتن (تأسیس زیباشناسی) بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که او چگونه این شاخۀ جدید را از سایر حوزه‌های فلسفه متمایز می‌کند و چگونه در صدد توجیه و تبیین کلیت احکام زیباشناختی برمی‌آید؟ بومگارتن با مرتبط‌کردن انحصاری زیباشناسی با ادراک حسی و تبیین خصوصیت اصلی این نوع ادراک، یعنی «وضوح توسیعی»، موفق به متمایزکردن زیباشناسی می‌شود. او با معرفی تجربۀ زیباشناختی به‌عنوان نوعی تجربۀ شبیه به شناخت و همچنین معرفی اصول عام، در صدد توجیه کلیت احکام زیباشناختی است. متأسفانه توسل به اصول عام که تنها از طریق تجربه و اصول کلی روان‌شناسی به دست می‌آیند، نمی‌تواند کلیت احکام زیباشناختی را تبیین کند؛ زیرا تنها دستاورد این اصول نوعی تعمیم تجربی و روان‌شناختی است و نه کلیت منطقی.

در بحث تفسیر هنری در فلسفۀ تحلیلی، موضعی هست به نام «قصدگرایی واقعی معتدل». این، نامی است که نوئل کرول برای موضع خود در قبال معنای آثار ادبی انتخاب کرده بود. فیلسوف قصدگرای واقعی معتدل، معتقد است که معنای اثر با تحقّق قصدهای مؤلف در متن متعیّن می‌شود؛ یعنی اگر مؤلف معنایی را قصد کند و بتواند آن معنا را با موفقیت در اثر خود متحقق سازد، آنگاه معنای موردنظر، متعیّن شده است. به‌تازگی، کرول موضع جدیدی اختیار کرده است که آن را «ذهنیت‌گرایی واقعی معتدل» می‌نامد. تفاوت موضع جدید او با موضع پیشین چیست؟ او در دورۀ اول، گزارش واضحی از قوام معنا ارائه نمی‌کند؛ اما به نظر می‌رسد که تحت تأثیر پل گرایس چارچوبی را پذیرفته که بر قصدهای انعکاسی تکیه دارد. در این پژوهش استدلال می‌شود که این چارچوب همیشه برای توضیح معنا در آثار هنری مناسب نیست. آثار هنری استلزام‌هایی دارند که نویسندگان آنها را قصد نکرده‌اند و بعضی از قصدگرایان، مانند کرول، تمایل دارند این استلزام‌های قصدناشده را خارج از معنای اثر بدانند. دو راهبرد اصلی آنها این است که یا این استلزام‌ها را در زمرۀ دلالت اثر قرار دهند، یا اینکه آنها را با مقاصد ناخودآگاه مؤلف پیوند بزنند. استدلال خواهد شد که راهبرد اول گاهی شهود ستیز می‌شود؛ زیرا استلزام‌های قصدناشده را صرفاً به واکنش‌های مخاطبان فرو می‌کاهد و راهبرد دوم،در چارچوب گرایسی، توجیه‌نشده باقی می‌ماند. این مشکلات بنیادی در قصدگرایی، کرول را به سوی ذهنیت‌گرایی سوق داده است که در مقابل ایرادها و مثال‌های نقض، مقاوم‌تر است.

نظریۀ معناکاوی کریستوا را میتوان متأثر از دو گرایش پدیدارشناسی و روانکاوی دانست. درواقع کریستوا با بیان عمل‌کرد معنازایی یا به عبارتی مواجهۀ فرایندهای دلالت (امر نشانهای و امر نمادین‌) به پدیدارشناسی و روانکاوی بازگشتی انقلابی دارد. وی برای عمق‌دادن به تفسیر معنا، و شرح و تفسیر امر نمادین به پدیدارشناسی رجوع می‌کند و امر نشانهای را از روانکاوی فروید به ارث میبرد. کریستوا با برداشت خود از پدیدارشناسی هوسرل، میان پدیدارشناسی و روانکاوی ارتباط برقرار میکند و می‌کوشد بر این پایه نظریهای برای فرایند دلالت (معنازایی) ارائه دهد. مواجهۀ نظریۀ پدیدارشناسانه و روانکاوانه با یک‌دیگر بستری را فراهم می‌آورد تا کریستوا نظریۀ معنا و سوبژکتیویتۀ خود را بسط دهد. در فضایی که غلبه با امر نمادین است، کریستوا تلاش می‌کند با بازتعریف فرایند دلالتی، امکان سرکشی و بازتولید معنا را به فرایندی انگیخته و دائمی تبدیل کند. وی می‌کوشد با بهره‌گیری از این مفهومِ پویا، بازنمایی متفاوتی در زبان تولید کند و این خود انقلابی در درون زبان و ساختارهای فرهنگی است. این نوشتار در پی آن است تا پس از مروری بر عناصر دخیل در «فرایند دلالتی» در اندیشۀ کریستوا، به تأثیر عواملی هم‌چون روانکاوی فرویدی‌ لکانی و پدیدارشناسی، در بسط نظریۀ معنا بپردازد و پرده از این انقلاب بردارد. پروژۀ کریستوا درحقیقت سویۀ دیگری از واسازی دریدایی از زبان متافیزیکی است.

وجود موجودات مجردی به نام عقول یکی از مباحث مهم فلسفه اسلامی که خود به عنوان یک مسأله و نیز از مبادی تصوری و تصدیقی بسیاری از مسائل دیگر فلسفی قرار گرفته است. وجود عقول موافقین و مخالفینی دارد. این مقاله ادله عقلی فیاض لاهیجی بر وجود عقل را بررسی می کند. وی به سه دلیل عقلی عمده در این مسئله استناد کرده است . دلیل اول وی قاعده الواحد می باشد که آن را به تبع خواجه طوسی دارای اشکال می بیند و از آن عبور می کند . اما دو دلیل دیگر وی بر اساس حرکت دائمی فلک و علت نبودن جسم پایه ریزی شده است . خواجه این دو دلیل را نیز ناتمام می‌داند ولی لاهیجی اشکال‌های خواجه را به این دو استدلال وارد ندانسته و دو دلیل را کافی برای اثبات عقول می‌داند. این نوشتاردیدگاه خواجه را تقویت نموده و دیدگاه فیاض را به چالش کشیده و این دو دلیل را نیز برای اثبات مدعا کافی نمی‌داند.

«ابن سينا و نقش متافيزيک در هرمنوتيک ديني»، يک بررسي ميان رشته اي است که بين دانش متافيزيک، هرمنوتيک و متون ديني (کتاب و سنت) ارتباط برقرار مي کند. مساله اين مطالعه، نقش متافيزيک در فهم کتاب و سنت و معضلات مربوط به آن است. اين مطالعه بنيادي، تاريخي، تحليلي است که به روش کتابخانه اي با استفاده از منابع معتبر انجام شده است. يافته هاي اين پژوهش، اين است که به نظر ابن سينا نفش اصلي در فهم و هرمنوتيک کتاب و سنت نه با متن و نه با مولف متن، بلکه با مفسر متن است. به نظر او مفسر متن تنها با پيش فرض هاي عقلاني خود قادر به نزديکي به افق مولف و افق متن دين مي شود و از آن تفسير و فهم شايسته از متن پيدا مي کند. ابن سينا با پيش فرض هاي متافيزيکي در فهم مباحث مربوط به مبداشناسي، جهان شناسي، فرجام شناسي، نبي شناسي وارد جريان فهم متن شده است. او بر اساس اين پيش فرض ها به نتايجي دست يافته است که با نگرش رسمي از ظاهر متن دين هم خواني ندارد، ولي با اين حال او راهکار خود را از فهم دين، راهکاري بايسته مي داند.

در غرب امروزي با عنايت به اضمحلال باورهاي ديني، زوال امر قدسي، اصالت فاعل شناسا و تحقق سوبژکتيويته و از سوي ديگر، رونق معنويت گرايي جديد و افزايش قرائت هاي فردي از معنويت، اين سوال موجه به نظر مي رسد که اگر در اين شرايط پلوراليسم جديدي قوام يابد، به چه معنا و بر چه بنيادي است. به زعم نگارنده، کثرت گرايي که از آن با عنوان «پلوراليسم معنوي» ياد مي شود، بينشي در راستاي حقانيت انواع قرائت هاي معنوي است که افراد با تجربه هاي دروني خويش به دست آورده اند و آن را حقيقت معنوي خود قلمداد مي کنند. اين نظريه در بستر دو پيش فرض شکل مي گيرد: نخست اينکه حقيقت معنوي يک يافته فردي و فارغ از هرگونه توجيه بيروني و سازماني است. دوم اينکه براي رسيدن به چنين حقيقتي بايد تمام باورهاي از پيش آموخته را تعليق کرد و با درون نگري و بر مبناي آگاهي خودبنيان خويش از زندگي بيروني، حقيقت انحصاري خود را کسب کرد. پلوراليسم معنوي با نظر به آراي کريشنامورتي در باب دو پيش فرض گفته شده، همچنين با توجه به اوضاع معنوي معرفتي دوران جديد، دو نکته را تاييد مي کند: نخست، صحه بر هر ادعاي شخصي درباره حقيقت معنوي، از آن رو که حقيقت معنوي تنها از دل فرديت شخص ظهور مي کند. ديگري، گسترش فزاينده قرائت هاي معنويت گرا، از آن رو که به کارگيري چنين رويکردي (نکته نخست) غير از اين را لازم ندارد.

هانري لوئيس برگسون در کتاب «دو سرچشمه اخلاق و دين» نشان مي دهد که براي اخلاق و دين، دو سرچشمه وجود دارد و به تبع آن دو نوع اخلاق و دين وجود دارد: 1. اخلاق بسته که دين مربوط به آن «ايستا» است، 2. اخلاق گشوده که دين آن «پويا» است. اخلاق بسته و دين ايستا مربوط به انسجام اجتماعي اند و اخلاق گشوده و دين پويا با خلاقيت و پيشرفت ارتباط دارد. اخلاق گشوده کلي و فراگير است و هدفش صلح و صفاست. وي سرچشمه اخلاق گشوده را «عواطف خلاق» مي نامد. اما اخلاق بسته بر چيزي استوار است که برگسون آن را «کارکرد يا نقش وهم انگيز» مي نامد، نقش خاصي است که توهم هاي خودخواسته را پديد مي آورد و اين معنا را القا مي کند که ناظري بر اعمال ما وجود دارد و انگاره هاي ايزدان را ابداع مي کند. دين ايستا همراه و همنشين عقل است، اما دين پويا همراه و همنشين شهود و تحول خلاق است. در بينش برگسون، توسعه ماشيني مي تواند با شهود عرفاني هم جهت شود و در صورتي که بتواند جهت حقيقي خود را پيدا کند و خدماتش متناسب با قدرتش صورت گيرد و بشريت بتواند به واسطه آن توفيق ايستادگي و نظاره کردن بر آسمان را بازيابد، مي تواند عرفان را ياري کند. در اين مقاله به شيوه پيوند ميان تحول خلاق با دين پويا و اخلاق گشوده و شيوه توافق ميان عرفان و اخلاق با ماشين در عصر مدرن توجه شده است.