جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مورد نسبت و رابطه میان عرفان اسلامی و دیدگاه تشیع همیشه این سوال مطرح بوده که کدامیک اصل و دیگری فرع محسوب می‌شود. این سوال زمینه‌ای برای اکثر متشرقین و گروهی از منتقدان فراهم ساخت تا بدون توجه به مبادی تاریخی و مبانی هریک از ایندو دیدگاه، به اتهامی دامن زنند که هنوز هم نمونه‌هایی از آن در میان متفکران اسلامی دیده می‌شود. این گروه معتقدند متفکران عارف مسلک شیعی، مطالب خاصی از عرفان اسلامی به عاریت گرفته و آنرا به نفع دیدگاه خود مصادره نموده‌اند. این سرقت علمی در طول تاریخ برای اثبات و تحکیم دیدگاه شیعه مورد استفاده قرار گرفته، لذا تعابیر و اصطلاحات خاص عرفانی هم‌چون: ولایت، قطب، وساطت در فیض از جمله عباراتی است که مورد استفاده متفکران شیعه قرار گرفته است. اما به اعتقاد ما و بر اساس اسناد تاریخی و شواهد قطعی می‌توان اثبات نمود که قضیه کاملا واژگونه است و مفاهیمی از این دست از ابتدا و در قرون اولیه هجری در کلام امامان شیعه وجود داشته و سپس عرفا و متصوفان در مباحث و تعالیم خود در طول تاریخ از آن بهره برده‌اند. این مقاله که به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی فراهم آمده، قصد دارد در بستر بررسی رابطه میان عرفان و تشیع، آن هم از منظر هانری کربن، به دفع شبهه مزبور و تأیید مدعای خود بپردازد.

کتاب «جامع الاسرار و منبع الانوار» مهمترین کتاب عرفانی سید حیدر آملی، عارف و مفسر شیعی قرن هشتم هجری است. سید حیدر در این کتاب بنیادی ترین موضوع عرفان اسلامی یعنی «توحید و موحّد» را بر اساس منابع اصیل شیعی یعنی وحی و نقل و عقل مورد تطبیق و اثبات قرار می دهد و کشف ابن عربی (560 ـ 638 ق) در مساله «ولایت» را ناتمام و حاصل تعصب مذهبی قلمداد می کند و با اعتقاد به مراتب سه گانه برای شرع، «شریعت و طریقت و حقیقت» را حقیقت واحد ذو مراتب دانسته و از این روی معتقد می شود ظاهر شریعت شیعه با باطن طریقت و حقیقت اهل الله، یک حقیقت واحد بوده و از هم جدا نیستند و در نهایت عرفان اصیل را در مذهب حقه تشیع منحصر می کند. از این رو یکی از مهمترین انگیزه های تالیف این کتاب تبیین «حقیقت تشیع» و دفاع از حقانیت اعتقادات شیعه بوده است. وی در طراحی تمام مسائل عرفانی از وحی و عقل و کشف بر مبنای تفکر اصیل شیعی با محوریت «ولایت» نبوی و علوی بهره می برد لذا می توان گفت روح حاکم بر این کتاب مشرب و مبانی اجتهادی شیعی است.تحقیق پیش رو مهمترین شاخصه ها و مبانی عرفانی شیعی را با تاکید بر این کتاب ارزشمند از قبیل «اعتقاد به توحید وجودی، اعتقاد به تساوق و عینیت شیعه اثنی عشر با صوفی حقیقی، اتکاء عرفان شیعی بر منبع وحی و نقل، اعتقاد به عقلانیت عرفان شیعی و تطابق ذوق با عقل و ....» در دو حوزه مبانی معرفت شناسی عرفانی و مبانی هستی شناسی عرفانی، استخراج و مورد تحلیل و تبیین قرار داده است.

قرن هشتم هجری شاهد ظهور فیلسوفان عارف و عارفان فیلسوفی است که توانمندی فلسفی آن­ها موجب استحکام خاصی برای عرفان اسلامی شده است؛ از جمله این شخصیت­ها عبدالرزاق کاشانی است. از ویژگی­های منحصر به فرد این حکیم عارف، جامعیّت در علوم رسمی، شرعی، فلسفه و عرفان -در دو بعد نظری و عملی- است. وی تعلیم کشفی محیی‌الدین ابن‌عربی را با تربیت ذوقی شیخ سهروردی تلفیق کرد و آن را با حکمت آمیخت. عبدالرزاق کاشانی در معرفت­شناسی خود از سه منبع شناختی عقل، قلب و وحی بهره گرفته است. وی همانند ابن عربی، علی­رغم این­که قلب و دستاوردهای آن را اصل قرار می­دهد، برای عقل نیز نقش مهمی قائل است و در کنار عقل و شهود، وحی را هم مبنایی معرفت­شناختی می­داند. با تتبع در آثار کاشانی می­توان دریافت که وی عقل را به منزله چشم برای قلب می­داند و معتقد است که بصیرت و تفکر قلبی مرحله­ای از قلب را تشکیل می‌دهد که در لایه­های طولی قلب ذکر می­شود. به باور کاشانی، انسان در این مرحله صاحب تشخیص می­شود؛ فطرت با فهم شکوفا شده، چشم و گوش قلب باز می­گردد و فهم جدیدی هم در زمینه عمل و حکمت عملی و هم در زمینه حقیقت و حکمت نظری برایش حاصل می­شود. به عبارتی می­توان گفت در نزد عبدالرزاق کاشانی، عقل و قلب یک وجود با مراتب مختلف هستند، نه دو موجود به هم مرتبط. بازشناسی چیستی و چرایی ترکیب دو منبع معرفتی عقل و قلب در نظام اندیشه عبدالرزاق کاشانی، تحلیل دستاوردهای معرفتی این نظام را ثمربخش­تر می­کند. این پژوهش در راستای تحقق این هدف، بر آن است به بررسی نقش و جایگاه عقل و قلب در معرفت­شناسی کاشانی پرداخته و همین نقش را به نحو اجمالی در مقایسه با اندیشه ابن­عربی مورد واکاوی قرار دهد.

معنی­ شناسی شیوه ای است که به ما کمک می­کند واژگان را به طور دقیق بررسی کرده و به تحلیل معنای کلمات بپردازیم. خرابات یکی از مهم ترین واژگانی است که در عرفان جایگاه ویژه ­ای یافته و معانی متعددی دارد. سنایی شاعر قرن ششم، نخستین بار مفاهیم عرفانی را به زبان شعر بیان کرد و از واژه خرابات به عنوان یکی از واژگان کلیدی در اشعار خود بهره جست و به آن معنای عرفانی بخشید. معانی متفاوت و بسامد بالای خرابات، آن را به یکی از واژگان کلیدی در متون عرفانی تبدیل کرد. به همین علت بررسی و مطالعه در باب معنا و مفهوم خرابات ضروری است. از آنجایی که سنایی به عنوان نخستین شاعری که مفاهیم عرفانی را به زبان نظم بیان کرده و مفهوم جدیدی به این واژه بخشید ، بررسی معنی­ شناسی خرابات در آثار وی اهمیت ویژه ­ای دارد. وی بیش از صد بار از واژه خرابات استفاده کرده است. این مقاله می­ کوشد تا با استفاده از معنی­ شناسی درزمانی و هم­زمانی دیدگاه سنایی را درباره خرابات تبیین کند. او نه تنها این کلمه را در معنای اساسی خود به کار برده بلکه معنای نسبی به آن بخشیده و آن را در معنای عرفانی به کار برده است.

رابطۀ انسان با حق و دامنۀ معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان‏پژوهان را به خود معطوف داشته است و از این رهگذر گونه‏های مختلف رویکرد به حوزۀ معرفت‏شناختی و میزان دامنۀ احاطه و شناخت انسان نسبت به خداوند وجود دارد. بی‏تردید رویکرد سنایی به رابطۀ انسان و حق، از این جهت که مشربی متشرّعانه و عارفانه دارد حائز اهمیت است؛ چراکه او پیوندی عمیق بین مبادی دین و عرفان ایجاد کرده است. او برای رسیدن به این جایگاه، ابزار و سازوکاری را معرفی می‏کند که بر سه پایۀ عقل (برهان)، عشق (عرفان) و نَقل (قرآن) استوار است. به باور او همسویی و وحدت این سه ابزار معرفتی، راه شناخت حق را بر بنده هموار می‏سازد. او عقل (برهان) را نخستین ابزار لازم در این راه می‏داند. امّا عقل ممدوح سنایی به دلیل محدودیت‏های ذاتی از کارکرد لازم برخوردار نیست و بواسطۀ عدم‏احاطه بر ذات حق ناقص و سترون است؛ لذا سنایی در حوزۀ معرفت حق عشق (عرفان) را ارجح می‏داند. کارکرد عشق در ساحت معرفت‏شناختی او، فراهم‏ساختن بستر و زمینه برای درک بالاتر و اعتلای مرتبۀ معرفتی سالک است. سومین ابزار معرفتی او قرآن است که تمسّک بدان را برای رسیدن به یقین قلبی و ایمان لازم می‏بیند؛ امّا برای درک معنای حقیقی و باطنی آن، قلب انسان باید عاری از هواجس و خواهش‏های نفسانی باشد. ازنظر سنایی دست‏آویزی به عرفان و شهود باطنی، زمینه‏ساز سالک برای رسیدن بدین مرتبۀ وجودی است. در این پژوهش با روش تحلیلی – توصیفی مثلث معرفتی سنایی که بر این سه رکن استوار است، بررسی شده و به این نتیجه رسیده است که او این سه ایزار را مهمترین و کارآمدترین عوامل در شناخت حق می‏داند و به همسویی و همجهتی آنها برای رسیدن به یقینی باطنی و معرفتی حقیقی باور دارد.

اصل توحید و مسائل مربوط به آن از جمله مسائل محوری در منظومه‌ی اندیشه‌ی اسلامی به شمار می‌آید، به طوری که فهم درست و دریافت صحیح آیات کلام الهی در این مورد همواره ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته است. در فضای اندیشه‌ی کلامی و فلسفی، عقل به عنوان کارآمدترین قوای ادراکی برای فهم و دریافت جهان بینی توحیدی محسوب شده است. جهت گیری تلاش‌های عقلی نیز همواره تنزیه خداوند و دورداشت و تعالی وی از جهان و مخلوقات را نتیجه گیری کرده است. این نتیجه گیری طبیعت قوای عقل است و اصل تنزیه نیمی از معرفت صحیح توحیدی را در بردارد. اما از طرفی نیز پرسش‌هایی بدون پاسخ در مورد چگونگی ارتباط خداوند با جهان باقی می‌ماند. این کاستی تلاش‌های بسیاری را از سوی اندیشمندان مسلمان در زمینه‌های گوناگون از جمله کلام، فلسفه و عرفان رقم زده است. محی الدین ابن عربی به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی برجسته با طرح جهان بینی توحیدی مبتنی بر تشبیه، نیمه‌ی دیگر جهان بینی توحیدی را کامل کرد. وی با معرفی و تبیین قوه‌ی خیال در کنار قوه‌ی عقل در آثار خود و پرداختن به کارکردهای عقل و خیال در شکل دهی جهان بینی توحیدی پازل معرفتی را بر اساس نگاه وحدت وجود کامل کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا ضمن معرفی هر یک از این دو قوه به ارتباط نگاه تنزیهی و تشبیهی پرداخته شود. هچنین به کارکرد نگاه ترکیبی تنزیهی و تشبیهی در درک صحیح جهان، چگونگی ارتباط آن با حق تعالی و همچنین دربافت درست آیات الهی اشاره گردد.

در این جُستار مولفه­های دین­شناسی صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (1050ق) در ذیل سه مبحث خودشناسی، مفهوم سفر و نظریه وحدت ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. خودشناسی با فهم تجرد نفس مرتبط است یک از برترین نتایج آن خداشناسی است. اصطلاح سفر به معنای سلوک به سوی خدا، با حقیقت دینداری پیوندی عمیق دارد تا آنجا که وی در تعریف دین سلوک به سوی وجود حقیقی را مطرح می کند که در طی آن سالک از خود مجازی به خود حقیقی سفر می­کند. بدین ترتیب کمال انسان با اکمال دین از جهت وصول به ولایت و مقام احسان نسبتی مستقیم دارد. همچنین در این پژوهش به نظریه وحدت ادیان در آثار ملاصدرا به عنوان نظریه­ای عرفانی نگریسته شده است. مطابق این نظریه که از وحدت وجود منتج می شود، مردم بر هر دین و آیینی که باشند تنها حق را می پرستند و در قیامت حق تعالی برای همگان حتی مشرکان، در صورت معهودشان تجلی خواهد کرد.

جعفر خُلْدی (ف. ۳۴۸) یکی از شاگردان جُنَیْد بغدادی و یکی از عارفان بزرگ مکتب بغداد است که تاکنون در پژوهش‌های مربوط به تصوف و عرفان اسلامی نادیده انگاشته شده است. او آثار متعددی داشته که پاره‌ای از آن‌ها چاپ شده و برخی دیگر تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. خُلْدی از جنبه‌های متعددی در مطالعات تاریخ تصوف و عرفان اهمیت دارد. نخست اینکه وی افزون بر اینکه از بزرگانِ مکتب بغداد است، اوج و افول این مکتب را زیسته است و در دوره افول این مکتب، شیخ المشایخِ صوفیه به شمار می‌رفته است. دوم اینکه خُلْدی بزرگ‏ترین حکایتگر صوفیه در دوره خود به شمار می‌رود و بخش مهمی از میراث صوفیه به واسطه او به نسل‌های بعدی منتقل شده است. سوم اینکه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد خُلْدی یکی از بزرگ‏ترین مفسّران زمان خود بوده است، ولی در طیّ زمان تفسیرِ او سرنوشت خاصی پیدا کرده و گویا تمامیِ آن یا بخش‌هایی از آن به نام دیگران قلمداد شده است. چهارمین و مهم‌ترین ویژگیِ خلدی که تاکنون کاملاً‌ از دید محققان به‏دور مانده است، گرایش متشیعانه جعفر خُلْدی است. وی بر اساس آثارش اولاً به اهل‌بیت ارادت بسیار خاص داشته است و ثانیاً بر برخی از آموزه‌های تشیع، از قبیل وصایت و جانشینیِ بلافصلِ حضرت امیرالمؤمنین و نیز انحصار اهل‌بیت در اصحاب کسا تأکید کرده است. در مقاله حاضر به این پنج ویژگیِ مهمّ جعفر خُلْدی پرداخته‏‌ایم.

عرفان و تصوف در افغانستان، تاریخی دیرینه و طولانی دارد که از آغاز تاکنون فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته است. در طول تاریخ، طریقت­های صوفیان نقشی بارز در شکل­دهی به اذهان و روان­ اجتماعی مردم افغانستان داشتند. طریقۀ روشانیه یکی از این طریقت­های اثرگذار در فرهنگ اجتماعی و رفتاری مردم افغانستان است. بایزید روشان با ایجاد این سلسله صوفیانه، زمینه­ساز تغییرات اجتماعی­ـ سیاسی مهمی در افغانستان گردید. جستار حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی تلاش کرده است تا بنیادهای اندیشه عرفانی این طریقۀ نامبرده را بازخوانی و میزان اثرپذیری این طریقه را از فرقه­های دیگر عرفانی آشکار سازد. از نتایج تحقیق برمی­آید که بایزید در نتیجۀ عجین کردن تراوش­های ذهنی خود و تأثیر پذیری از فرقه­های مروج زمان، فرقه­ای مستقل را به وجود آورد؛گرچه اصول این طریقه از ابتکارات بایزید روشان بود، در فروعات از فرقه­های دیگر عرفانی تأثیر پذیرفته بود.

سلطان‌ولد در ولدنامه به دو مقام عاشقی و معشوقی در عرفان قایل است و شمس تبریزی و مولانا را از جمله عارفانی می‌داند که به مقام معشوقی نایل آمده‌اند. با بررسی نظریه‌های بزرگان تصوّف و عرفان از آغاز تا سدۀ هفتم هجری درمی‌یابیم که چنین دیدگاهی در مورد مراتب عشق، برآمده از نصّ قرآن مجید و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است و برخی از بزرگان عرفان، از جمله عین‌القضاه همدانی و روزبهان بَقلی شیرازی دربارۀ مقام معشوقی، نظریه‌پردازی کرده‌اند. در اندیشۀ این بزرگان، مقام معشوقی، مقامی بسیار برتر و والاتر از مقام عاشقی است. در این مقام ـ که مربوط به روزگار پختگیِ اندیشه‌های عرفانی است ـ سالک در مراتب عشقِ به حق‌تعالی به مرتبه‌ای می‌رسد که معشوق و محبوب خداوند واقع می‌شود؛ به گونه‌ای که جایگاه عاشق و معشوق عوض می‌شود و این‌بار خدا عاشق است و بنده معشوق. رسیدن به چنین مقامی مستلزم دیدار سالک با فردی است که به مقام معشوقی رسیده‌است؛ همان‌گونه که مولانا با شمس تبریزی دیدار می‌کند و به این مقام نایل می‌شود. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی به نگارش درآمده و برای گردآوری اطلاعات پژوهش از روش کتابخانه‌ای بهره گرفته شده‌است.