جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سال های نخست قرن سیزدهم نوزدهم ایران و انگلستان شاهد شکل گیری و توسعه محدود یک رابطه سیاسی بودند که مبنای اصلی آن شرایط ویژه ناشی از جنگ بود. در واقع، جدی شدن خطر ناپلئون انگلیسی ها را واداشت که توجه خاصی به ایران داشته باشند. در مقابل، ایران نیز با توجه به رویارویی نظامی با روسیه از توسعه روابط با انگلستان استقبال کرد. اگرچه انگلستان تمایل چندانی به ارتقای سطح این تماس با ایران نداشت، اقدام هم زمان ایران در توسعه روابط با فرانسه، آن دولت را به بازنگری در این رویکرد واداشت. در فاصله سال های 1224/1809 تا 1229/1812 انگلستان با تامین بخشی از نیازهای نظامی دولت نوپای قاجار، جایگاه و نفوذ خود در ایران را تقویت کرد. این ارتقا نفوذ به سفیران وقت این کشور فرصت داد تا هم راستا با منافع دولت متبوع خود، در روند ناپیوسته و نسبتا طولانی مذاکرات صلح ایران و روسیه اعمال نفوذ کنند. مقاله پیش رو کوشیده است با استناد به داده های موجود در دو مجموعه آرشیوی کمتر دیده شده، روند و سرشت مراحل پایانی این رابطه و پیامدهای ناشی از آن برای ایران را بررسی کند. این بررسی مدعی است مصالحه گلستان که در نهایت صورت عهدنامه به خود پذیرفت، پیامد هم کنشی سه عامل متفاوت، یعنی اقتدار متزلزل حاکمیت قاجار، جنگ با روسیه، و سرانجام، سیاست محافظه کار و موقعیت نگر انگلیسی ها در قبال ایران بود.

تاریخ نویسی در ایران عصر صفوی، تحت تاثیر دگرگونیهای مذهبی و تحولات اندیشه ای و سیاسی این دوران، شاهد پیدایی و تکامل گونه نوینی از رویکرد به زمان و فنون نگارش تاریخ بود. چشمگیرترین ویژگی این تاریخ نویسی، تداوم الگوها و قواعد پیشاصفوی از سویی و شکل گیری ساختار ویژه اندیشه و فن تاریخ نویسی صفوی از سوی دیگر بود. در این دوره، انواع تاریخ نویسی ها همچنان انجام می شدند و مورخان بر بنیاد الگوهای پیشین کار ثبت رویدادها را ادامه می دادند. آنچه این دوره را از دیدگاه تاریخ نویسی واجد اهمیت می سازد، ورود تدریجی آموزه های شیعی در اندیشه مورخ و بازتاب آن در متون تاریخی است. جهان شناسی و مضامین اعتقادی تشیع از آن پس، اساس اندیشه مورخان شد و نگاه به تاریخ بر مبنای درک خاص سیاسی این عهد و نظریه ویژه تشیع به تقسیم بندی زمان، فراگیر شد. پژوهش کنونی می کوشد تا به گونه ای گذرا، پیدایش و تحول تاریخ نویسی در ایران عهد صفوی را بررسی کند. این موضوع با طرح دیدگاه های معاصر درباره تاریخ نویسی این دوره، مراحل آن و دسته بندی انواع متون تاریخی روزگار صفویان در سالهای 1038 تا 1148 انجام می یابد.

با برپایی نخستین مجلس شورای ملی و ورود منتخبان ملت به عرصه قانون گذاری کشور، مجلسیان پیش از توجه به هر مساله فردی، در اندیشه رفع مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران بودند. بنابراین، آن ها در ابتدای امر، بدون توجه به مسائل و مشکلات خود - به ویژه در موضوع مالی و تامین هزینه های زندگی فردی - مشغول کار شدند؛ تا اینکه، با مشکل نبودن منبع تامین هزینه های شخصی و حتی نمایندگی خود مواجه شدند. بدین ترتیب، تشکیل اداره مالی و یافتن منبعی برای تامین هزینه ها از چالش ها و اولویت های کاری مجلس اول قرار گرفت. از این رو، پرسش اصلی تحقیق را به این ترتیب می توان صورت بندی کرد که با توجه به شرایط زمانی و اوضاع آشفته اقتصادی که در زمان مجلس اول حاکم بود، آیا اداره مالی آن مجلس توانست در تامین هزینه های خود و مجلسیان موفق عمل کند؟روش تحقیق در پژوهش حاضر، روش تحقیق تاریخی است. در این روش، اطلاعات لازم از منابع کتابخانه ای و اسناد موجود در آرشیو کتابخانه مجلس شورای اسلامی گردآوری شده است و در مرحله بعد، بر اساس نظم و توالی منطقی تاریخی پردازش و پس از آن، برای تحلیل پدیده تاریخی تدوین گردیده اند.از نتایج تحقیق حاضر مستفاد می شود که اداره مالی مجلس اول به دلیل مشکلات و مسائل سیاسی و به ویژه اقتصادی، در تامین هزینه های خود ناکام ماند و حل این مشکل به دوره های بعد موکول شد.

امروزه، با نگاهی به سابقه نیم قرنی مطالعات و تحقیقات نظری در تاریخ ایران می بینیم که اجزای نظریه های موسوم به «ماتریالیسم تکاملی تاریخ» و «نظام آسیایی»، گفتمان های نظری مسلط در تحلیل جامعه شناختی ویژگی های تاریخ ایران بوده اند. نظریاتی که دارای اصل و منشا اروپایی، یا اروپایی - روسی و ترویج کننده ایدئولوژی مارکسیسم - لنینیسم و ارزش های سرمایه داری و لیبرالیسم غربی هستند. مهمترین معضلات معرفتی حاکم در نظریات مذکور، علیرغم ادعای تبیین های علمی و عینی واقع گرایانه از تاریخ ایران، مبتنی بودن بر نگاه اروپامحوری در دو شکل ایجابی و سلبی، و نادیده گرفتن بخش عمده ای از واقعیات و تجربیات تاریخی ایران است. به طوری که تاریخ و جامعه ایرانی را همواره با معیار میزان شباهت یا متفاوت بودن از تجربیات تاریخی غرب مورد توجه قرار داده اند. بر همین اساس در این پژوهش، تلاش بر آن است مبانی فکری و معرفتی گفتمان های نظری مذکور، در زمینه چگونگی تحلیل جریان و فرجام تاریخ جامعه ایرانی، از منظر نقد گفتمان موسوم به «شرق شناسی»، مورد ارزیابی انتقادی قرار گیرد.

در این مقاله با توجه به این که خاندان نجفقلی خان دنبلی در تبریز دوره قاجاریه نفوذ داشت، اهمیت ازدواج بین نخبه محلی و خاندان سلطنتی مورد تحقیق قرار می گیرد. تاکنون به این موضوع در تحقیقات تاریخ ایران کمتر توجه شده است. نجفقلی خان «ثانی» به دلیل فداکاری در جنگ ایران و روس مورد توجه عباس میرزا واقع شد و در دیوانسالاری قاجار ترقی یافت. به علاوه او با دختر وی به نام مهر جهان ازدواج کرد. نگارنده مرسل های از محمدشاه به خواهرش مهرجهان را بررسی کرده و آشکار ساخته است که این مرسله هرچند خصوصی است، محتوای دیوانی هم دارد. نجفقلی خان از رابطه خصوصی بهره می برد و همزمان پادشاه نیز از طریق غیررسمی از نجفقلی خان می خواست تا مشکلات موجود در جامعه محلی را حل کند. لهذا می توان گفت که رابطه ازدواج برای هر دو اهمیت ویژه ای داشت و خاندان سلطنتی و نخبگان محلی از یکدیگر استفاده می کردند.

یکی از پدیده های تاثیرگذار در تاریخ ایران پس از اسلام، ورود گروه های اجتماعی، از خارج از قلمرو این سرزمین در قالب قبیله و چادرنشینی است. این امر، نخست به شکل مهاجرت قبایل عرب مسلمان، که برای جهاد به ایران می آمدند، تحقق یافت. اما پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان و سقوط نظام سیاسی- اداری ساسانی، نبود دولت مرکزی در قرون نخستین اسلامی در ایران و فروپاشی مرزهای سیاسی کشور، راه را برای ورود دیگر قبایل از سرزمین های همسایه، به ویژه قبایل ترک آسیای میانه، فراهم نمود. ورود عناصر اخیر، تاثیری عمیق بر مقدرات تاریخ اجتماعی ایران پس از اسلام برجای نهاد، یکی از مهمترین دوران ورود این قبایل به ایران، دوران سلجوقی است. در این مقاله تلاش شده است تا نقش قبایل مهاجر آسیای میانه در رویدادهای نواحی شرقی ایران در نیمه پایانی فرمانروائی سلجوقیان، با تاکید بر دوره پادشاهی سلطان سنجر، مورد بررسی قرار گیرد.

رقابت عمده شرکت نفت ایران و انگلیس با شرکت نفت شل، در سال های 1909-1918 م.، بر سر دو موضوع مهم استوار بود؛ یکی از این موارد، تغییر سوخت کشتی های نیروی دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت و تامین این سوخت از منابع نفتی شرکت نفت ایران و انگلیس، یا شرکت رویال داچ شل و موضوع دیگر، رقابت این دو شرکت در به دست آوردن سهام شرکت نفت ترکیه بوده است. با توجه به حمایت های دولت انگلیس از شرکت نفت ایران و انگلیس که کاملا یک شرکت انگلیسی بود، در هر دو مورد فوق، شرکت نفت ایران و انگلیس نسبت به شرکت رویال داچ شل موفقیت بیشتری به دست آورد. این نوشتار بر آن است تا با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، به بررسی رقابت های میان دو شرکت ایران و انگلیس و شرکت رویال داچ شل، در سال های 1918-1908 م. بپردازد و نقش دولت انگلیس را در این رقابت ها مورد بررسی قرار دهد.

«ظفرنامه»، اثر «حمداله مستوفی»، مورخ و جغرافی نویس مشهور ایرانی دوره مغول، کتابی منظوم در تاریخ ایران بعد از اسلام، تا سال 735 هجری است. با همه اهمیتی که این کتاب در مطالعات تاریخی دوره مغول دارد، هنوز به طور شایسته مورد توجه واقع نشده و در سایه اثر سترگ تاریخی دوره مغول؛ یعنی «جامع التواریخ» قرار داشته است. به عبارت دیگر، به دلیل اینکه منبع اصلی نویسنده در تنظیم بخش تاریخ مغول، کتاب «جامع التواریخ» بوده، در تحقیقات مرتبط با این دوره، از این کتاب کمتر استفاده می شود. از این رو، مهمترین پرسشی که پیرامون اهمیت جایگاه «ظفرنامه» در تحقیقات تاریخی پیش می آید، این است که مندرجات این منظومه تاریخی، نسبت به روایات موجود در «جامع التواریخ»، چه تفاوت هایی داشته و دارای چه مزیت های تاریخی است؟ در این مقاله، در پاسخ به این پرسش که آیا «ظفرنامه»، نسخه بدل «جامع التواریخ» است، بخشی از کتاب «حمداله مستوفی»، که روایات مربوط به «کیفیت تصرف چین در دوره مغول» را شامل می شود، به روش تطبیق اطلاعات مندرج در «ظفرنامه» و «جامع التواریخ» و به عنوان یک مساله تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی این مقاله، به دست دادن حداقل اطلاع از میزان تشابه و تفاوت روایت های دو کتاب مذکور در حادثه ذکر شده و ارایه الگویی برای دستیابی به پاسخی درخور، در مورد اهمیت جایگاه اصلی «ظفرنامه»، به عنوان یک منبع تاریخی در مطالعات دوره مغول است.