جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرح مباحث خداشناسی و الهیات بالمعنی الاخص در فلسفه اسلامی اهمیت خاصی دارد. در این میان، مساله اثبات وجود خدا از اهمیت بیشتری برخوردار است و محوریت دیگر مسایل خداشناسی را به خود اختصاص می دهد. جایگاه و نقش ابن سینا و تاثیر او در حکیمان بعد از خودش از یک طرف و شهرت برهان سینوی در اثبات وجود خدا از طرف دیگر، تاملی دوباره دراین استدلال را می طلبد تا با تحلیل ادله آن، نقاط قوت و ضعف آشکار گردد، اشکالات دوازده گانه قابل طرح بر آن تبیین شود، صحت و سقم اشکالات مطرح شده و پاسخ های آن مورد تحلیل و بررسی قرارگیرد تا در پرتو آن، بتوان درست و نادرست بودن ادعای ابن سینا و صدر المتالهین را درباره نامیدن این برهان به برهان (صدیقین) مورد داوری قرارداد و این نزاع تاریخی را حل نمود.

این نوشتار، طی بحث در دو مورد، اثبات می کند نخستین جرقه های حرکت جوهری در آثار شیخ الرییس وجود دارد و استاد مطهری به کشف بیشتر آنها نایل آمده است. مورد اول، استحاله و استکمال است. استحاله، تغیر دفعی و استکمال تغیر تدریجی است. شیخ الرییس استکمال را به «کون الرجل من الصبی» مثال زده و این مستلزم حرکت جوهری است. مورد دوم، نیاز حرکت به موضوع است. شیخ الرئیس از راه نیاز حرکت به موضوع، حرکت جوهری را زیر سوال برده، ولی در حرکت کمی، بلکه در تغیر دفعی، از یافتن موضوع، درمانده است. از لوازم سخن او قبول حرکت جوهری است.

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرایشهای گوناگون فکری، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در این موضوع دچار اختلافات بسیار شده اند. ملاصدرای شیرازی با رویکردی روش شناسانه، این دانشمندان را از حیث آرایی که درباره متشابهات قرآن اخذ کرده اند، به چهار دسته تقسیم می کند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاویل 3- دسته ای که ترکیبی از اهل ظاهر و اهل تاویلند 4- اهل جمع میان ظاهر و باطن. او ضمن بررسی و نقد آرا سه دسته نخستن، دیدگاه دسته چهارم را مورد بررسی قرار می دهد و تنها به تایید روش آنها می پردازد. در این نوشته کوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، دیدگاه او در این موضوع، مورد تحقیق و بررسی و نقدی مختصر قرار گیرد.

کرامیه فرقه ای از اهل سنت بودند که محمدبن کرام سجستانی (د255 ق) پایه گذار آن بود. ده ها هزار نفر از مردم شمال خراسان و فلسطین به آنان گرویدند، دانشمندانی از میان آنان برخاستند، حاکمانی به طرفداری از آنان رو آوردند و سرانجام پس از چند قرن تلاش و فعالیت، مانند بسیاری از فرقه های دیگر از بین رفتند و تنها نامی از آنان در کتابها بر جای ماند. در الملل و النحل، مطالب گوناگون، شگفت آور و باور نکردنی به آنان نسبت داده شده است. این نسبتها، هم در زمینه مسایل اعتقادی مثل توحید، نبوت، معاد، ... است و هم در امور فقهی. این پژوهش در پی ارزیابی و سنجش درستی یا نادرستی یکی از نسبتهای داده شده به کرامیه درباره صفات خبری خداوند یعنی تشبیه و تجسیم خداوند براساس متون تفسیری بر جای مانده از آنان است.

نظر عموم مسلمانان از دیرباز بر آن است که قرآن قریش نازل شده است. زبان همه اشعار و خطبه های جاهلی نیز زبان قریش بوده است. عموم خاورشناسان - با توجه به زبانشناسی تاریخی - این اصل را نپذیرفته اند. البته می دانیم که اینجا مراد از زبان قریش نسبت به زبان دیگر قبایل، زبانی مستقل و کاملا متفاوت نیست. بلکه مراد اختلاف در آواشناسی، در برخی کلمات و برخی ساختارها است نه همه آنها، اینک پژوهشها نشان داده است که بسیاری از دانشمندان و نیز برخی قراین، نظریه قریشی بودن زبان قرآن را تایید نکرده اند. فهرست نسبتا جامعی از روایات را نقل کرده، سپس به مقایسه و بررسی و نقد آنها می پردازیم.

واژه «بداهت» در عرف و در دانش منطق به صورت مشترک لفظی به دو معنای متفاوت به کار می رود؛ در عرف به معنای نسبی روشن و مانوس استعمال می شود ولی در اصطلاح منطق مفهومی نفسی دارد و به معنای ادراک غیرمسبوق به ادراکات پیشین و غیرماخوذ از آنها به کار می رود. در بحث از بداهت تصورات حسی، مفهوم دوم به کار می رود. بداهت تصورات حسی توسط فخر رازی به صورت مسأله منطقی تدوین شد و نزد دانشمندان متاخر مورد بحث قرار گرفت. وی با ارایه دو قاعده کاربردی در تمایز مفاهیم نظری و بدیهی، مساله بداهت تصورات حسی و وجدانی را مطرح کرد. او را در این نوآوری دلایلی است و عواملی مسبوقیت تصدیق اولی بر تصورات اولی عمده ترین دلیل اوست و مهمترین انگیزه اش انکار تصورات نظری و بدیهی انگاری همه تصورات حاصر برای انسان است. اگرچه منطق دانان مسلمان با بدیهی انگاشتن تصورات هم رای وی نیستند؛ بسیاری از آنان از جمله خواجه طوسی و میرسید شریف جرجانی در بدیهی انگاری تصورات حسی با وی همداستان شده اند. از سوی دیگر کسانی که ملاک بداهت تصورات را بساطت مفهومی می دانند، تصورات حسی را بدیهی نمی پندارند. نظریه بداهت تصورات حسی علاوه بر رخنه های عمده، اساسا بر درآمیختن دو مفهوم عرفی و اصطلاحی بداهت مبتنی است.

یکی ازعوامل موثر درفهم حدیث - بالاخص احادیثی که صدور آن بنا به اقتضاء یا اقتضائاتی بوده است - شناخت اسباب ورود حدیث است. گاه سبب در متن حدیث و گاه درسند و طریق آن ذکر می شود؛ اسباب صدور متنوع اند، گاه سبب آن سوالی از معصوم (ع) است؛ و یا حدیث ناظر به امری تاریخی و یا حادثه و اتفاقی است که در پی آن روایت صادر گردیده است. شناخت حدیث مسبب [حدیث دارای سبب] فواید زیادی دارد: وقوف بر معنای حدیث و مراد و قصد معصوم (ع)، فهم بهتر احکام و فلسفه آن، رفع اختلاف از احادیث، درک تفسیر و تاویل آیات، ازجمله این فواید است.

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.

آیات مربوط به آسمانها در قرآن حتی صرفنظر از جنبه آماری و عددی آن بسیار متنوع، جالب و شگفت انگیز است و در بسیاری موارد نمایانگر جنبه اعجاز علمی قرآن کریم می باشد. شمارگان بالای آیاتی که واژه «سما» در آنها بکار رفته، خود گویی امری معنی دار است. در برخی آیات این مجموعه سما به معنی آسمان قابل مشاهده و محسوس تعریف شده است که در آنها ساختار فیزیکی و پدیده های طبیعی مربوط به آسمان تبیین گردیده است؛ و در دسته دیگری از آیات، به عنوان آسمانی که از دیده ما پنهان و در عوالم غیب است و تدبیر امور و مقدرات این عالم در آنجا شکل می گیرد مورد عنایت واقع شده است.

توجه به دین و علت پیدایی و ذات آن همواره مورد توجه فیلسوفان‏ متکلمان و دیگر دانشمندان بوده و نظریه‌های گوناگونی را به میان آورده است. از جمله کسانی که نظراتی مهم در این مورد دارد مطهری است. تلقی و تعریف او از دین و منشا آن و اهمیت دین در زندگی آدمی جایگاه خاصی در آثار وی دارد. او نظارت ارایه شده درباره منشاء دین در گزارش و نقد و بررسی می‌کند و علت پیدایش آن را نه جامعه و ضعف روان‏ بلکه وحی و خدا می‌داند. او برای دنی نقشو کارکرد مثبت قایل شده و علت دینداری را فطرت و عقل می‌داند.