جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مفاهیم جدید و درعین‌حال پُرکاربرد در فضای فکری و سیاسی پس از انقلاب اسلامی، مفهوم «جریان‌شناسی» است و امروزه این واژه برای اندیشمندان عرصه‌های فکر و فرهنگ و سیاست و دغدغه‌مندان انقلاب اسلامی غریب نیست. این مفهوم با قیدها و پسوندهای مختلفی همچون «جریان‌شناسی فکری»، «جریان‌شناسی فرهنگی»، «جریان‌شناسی سیاسی» و برخی قیود خاص‌تر رواج یافته است و محققان و اساتید مختلف هر یک با گرایش‌های فکری و دغدغه‌های فرهنگی و جهت‌گیری‌های سیاسی خاص و براساس الگوی نظری پذیرفته‌شدۀ خود، به مقوله‌بندی اندیشه‌ها و طبقه‌بندی کنشگران فرهنگی و توضیح پدیده‌های تاریخی و فکری و اجتماعی می‌پردازند. البته این مباحث سوء‌تفاهم‌ها، تشتت آرا و درهم‌ریختگی معرفتی را به دنبال داشته و مخاطبان را دچار سردرگمی و تحیّر کرده است. در ریشه‌یابی دقیق می‌توان گفت عامل اساسی این تحیر و سردرگمی نبود یک منطق واحد و روش‌شناسی کارآمد است؛ ازاین‌رو، برای رهایی از این تشتت‌ها و سوء‌تفاهم‌ها لازم است منطق و الگوی مشخص و علمی جریان‌شناسی کشف و منقح شود. این مقاله در تلاش است تا الگویی برای روش‌شناسی جریان‌شناسی ارائه دهد. در این الگو با توجه به تحلیل ابعاد جریان‌شناسی، متناسب با هر بعد از جریان، روش‌شناسی خاص دانش مربوط به آن بعد در الگویی ترتیبی قرار می‌گیرد و از این طریق، روش‌شناسی جریان‌شناسی اسلامی، مبتنی‌بر مبانی حکمت اسلامی را مطرح می‌کند که به نظر موجب شکل‌گیری دانش میان‌رشته‌ای خواهد شد.

خداوند در آيه استخلاف (نور: 55) به مومنان شايسته كردار، چهار وعده داده است: صاحب حكومت جهاني مي‏شوند؛ دين پسنديده خود را براي آنان استوار مي سازد؛ نگراني‏هايشان را تبديل به آرامش؛ و توحيد خالص را برايشان امكان پذير مي كند. برخي مفسران مقصود آيه را يا افرادي هم چون آدم، داود، سليمان و بني اسرائيل يا گروهي از اقوام مومن و صالح كه بر زمين حكومت كرده اند، مي دانند. برخي از مفسران نيز وعده الهي در مورد خلافت را مخصوص صحابه پيامبر"ص"، برخي اشاره به همه مسلمانان مومن و شايسته كردار و برخي اشاره به حكومت جهاني امام‏مهدي"عج" دانسته اند كه مصداق كامل آن در زمان حضرت تحقق يافته و هدف نهايي آن، توحيد خالص، نيل به آرامش و استقرار آئين حق در جامعه و تكامل و رشد عالم است. مصداق اتم آيه در احاديث اهل بيت: با در نظر گرفتن قرائن، مهدي آل محمد"عج" است. زيديان هم به رغم آن كه در مسئله توحيد، تشبيه و... قائل به تاويل اند، در تطبيق آيه توضيح وافي نداده و آن را منحصر در مورد نزول و صدر اسلام دانسته اند.

معرفي حضرت مهدي؟عج؟ اين آخرين ذخيره آل رسول6 به عنوان خليفه و ولي خدا و آخرين امام معصوم، هم چنين بيان مسئوليت هاي اين امام بزرگوار و بيان گستردگي قيام ايشان در جو خفقان عصر اموي امري ناممكن بود، لذا امام سجاد؟ع؟ از طريق دعا و پيوند آن با قرآن اين رسالت را به خوبي به گوش مخاطبين تاريخ بشريت رساند. انديشه مهدويت در ميراث حديثي امام سجاد7 از رهگذر پيوند تعابير با قرآن، دورنمايي از حكومت مهدوي را ترسيم مي نمايد. رويكرد بينامتني، روش مطالعاتي نويني در خوانش متون و تحليل شبكه معنايي آن به شمار مي آيد. در اين تحقيق به منظور تفسير و تبيين اين موضوع مهم از رويكرد بينامتني ساختاري و مضموني استفاده شده است. يافتن ميزان اثرگذاري قرآن كريم بر كلام امام سجاد7 با محوريت انديشه مهدويت، هدفي است كه از رهگذر اين پژوهش دنبال مي شود. با تامل در خوانش دو متن صحيفه سجاديه و قرآن كريم، بيشترين فراواني به رابطه بينامتني مضموني اختصاص مي يابد.

يكي از مباحث مهم مهدويت پژوهي بحث اسلامي بودن انديشه مهدويت است كه در برابر آن، انكار اسلامي بودن و ادعاي وارداتي بودن اين انديشه از اديان مجوسيت، يهوديت و مسيحيت مطرح است؛ ادعايي كه از جانب برخي از مخالفين مهدويت در اهل سنت بيان شده و با دست آويز قرار دادن آن به دنبال تضعيف انديشه مهدويت برآمده اند. نوشتار پيش رو در پي آن است كه اولا نظريات منكران اصالت اسلامي انديشه مهدويت را جمع آوري و دسته بندي نمايد؛ ثانيا نظريات مخالفين را در قالب ادعاهاي سه گانه وارداتي بودن از مجوسيت، وارداتي بودن از يهوديت و وارداتي بودن از مسيحيت تنظيم و تحليل نمايد؛ ثالثا با استناد به نظريات و ديدگاه هاي علماي اهل سنت ادعاهاي آنها را پاسخ داده و رد نمايد؛ رابعا با استناد به آيات قرآني و روايات نبوي اسلامي بودن مهدويت را مستند و مبرهن نمايد. شايان ذكر است كه علماي اهل سنت در برابر فرضيه عدم اصالت انديشه مهدويت در اسلام ايستادگي كرده و با مردود اعلان كردن اين فرضيه به اصيل بودن و اسلامي بودن آن نظر داده اند كه جهت توجيه اين نگرش مي توان به نظريات تفسيري علماي اهل سنت در ذيل آيات مهدوي و نيز به مجموعه روايات نبوي موجود در منابع اهل سنت كه با تعدد منابع روايي روبرو شده، استناد ورزيد و همچنين به ادعاي تواتر روايي مهدويت و اعتقادي بودن آن از ناحيه علماي اهل سنت و نيز اهتمام ورزي ويژه آنها درخصوص توجيه مهدويت، تمسك جسته و اسلامي بودن انديشه مهدويت را تحليل و توجيه نمود.

بدون شك مسئله ظهور منجي موعود در آخرالزمان يكي از موضوعات كليدي و در عين حال جذابي است كه به طور عام تمام اديان و به طور خاص اديان ابراهيمي را با خود درگير نموده است. در اين بين تعيين زمان ظهور يا همان توقيت در ميان پيروان اين اديان آسماني حساسيت فوق العاده اي داشته و بعضا آسيب هايي را بر ساحت دين وارد نموده است. اين در حالي است كه تبيين دقيق از وضعيت عصر ظهور مي تواند اين توقيت هاي ناصواب را پيش از ورود در سطوح مختلف جوامع ديني از بين برده و زمينه انتظار سالم براي ظهور حقيقي را فراهم آورد. اين تحقيق در صدد است تا با بررسي كليساي ادونتيست _ فرقه اي كه براساس همين توقيت هاي ناصواب در مسيحيت به وجود آمده و هم چنان به حيات خود ادامه مي دهد _ به آسيب شناسي توقيت پرداخته، و در ضمن آن بر ضرورت تبيين عصر ظهور و عدم تعيين زمان وقوع آن تاكيد كند.

بحث از جامعه آرماني بشر، قدمتي ديرينه دارد و دست يابي به جامعه اي عاري از هرگونه ظلم و ستم و ناعدالتي، همواره آرمان و آرزوي ديرينه بشر بوده است. اين جامعه آرماني، در آموزه هاي اديان الهي، جامعه آخر زمان و موعود است كه از آن به آرمان شهر بشر تعبير شده است. دين مبين اسلام، به عنوان كامل ترين دين كه در بعد اجتماعي به آن جامعه آرماني و آرمان شهر مورد انتظار ختم خواهد شد، در آموزه هاي خود مباني انسان شناسي آن را مشخص نموده است. از اين رو مسئله اين مقاله آن است كه مباني انسان شناسانه آرمان شهر مهدوي در آموزه هاي قرآن كريم كدام اند؟ از ديدگاه قرآن كريم، از جمله مهم ترين مباني انسان شناسي آرمان شهر مهدوي عبارتند از «معرفت و شهود به عنوان فلسفه وجودي حيات اجتماعي»، «دو ساحتي بودن حقيقت جامعه»، «تعقل و تكامل عقول و خردمندي اجتماعي»، «وجود تفاوت هاي فردي و اجتماعي »، «كرامت انساني و حقوق بشر» و « اراده، اختيار و آزادي انسان».

قرآن كريم به عنوان سند بين الملل اسلامي، مورد توجه و استناد همه فرق اسلامي است و مهدويت كه اعتقاد مشترك مذاهب اسلامي است نه تنها در روايات مشترك فريقين كه ريشه در آيات متعدد قرآن دارد؛ زيرا قرآن كريم خود را به عنوان gتبيانا لكل شي‏ءf (نحل: 89) معرفي كرده است يعني همه آن چه در مسير هدايت مورد نياز بشر است در اين كتاب آسماني بيان شده است البته در اين كه اين بيان الهي در چه قالب و شكلي آمده است، بايد تامل كرد؛ زيرا روشن است كه بسياري از معارف الهي در ظاهر الفاظ و عبارات قرآني نيامده است و ناگزير بايد در مكانيزم ديگري هم چون تبيين در قالب اهداف بعثت انبياء و غايت خلقت انسان، آن را جست وجو كرد؛ چنان كه بحث مهدويت و آينده جهان در همين فرآيند بيان شده و با اين رويكرد، بسياري از آيات منعكس كننده مهدويت است و بدون آن نمي توان تحقق بيروني آن دسته از آيات را انتظار داشت؛ امري كه روايات فراوان و گفتار مفسران شيعه و سني شاهد بر آن است. در اين مقاله چگونگي طرح مهدويت و آينده جهان در قرآن كريم، مورد كنكاش قرار گرفته داست.

با ورود به دوره غيبت، تاليفات درباره مهدويت شكل متفاوتي به خود گرفت. از جمله غيبت نويسان در دوره غيبت صغري و ابتداي غيبت كبري، نعماني، شيخ صدوق و شيخ طوسي هستند. به رغم محور اشتراك در هر سه اثر كه حديثي بودن آن هاست تفاوت هايي در شيوه نگارش موجود است. نگاه كلي به اين سه اثر بيان كننده حقايقي از سير تحول و باروري انديشه مهدويت است كه به شدت متاثر از فضاي موجود و جو حاكم بر هر دوره مي باشد. به نظر مي رسد ماهيت بحث در هر يك از سه كتاب يك روند تدريجي از نقلي صرف به كلام نقلي، جدلي و كلام عقلي را سپري كرده است. در اين مقاله كه به صورت كتابخانه اي و تحليل محتوا صورت گرفته، علاوه بر بررسي روش شناسانه هريك از آثار، مقايسه تطبيقي ميان اين سه روش نيز مورد توجه قرار گرفته است. سه روش متفاوت در اين آثار ارائه شده است به طوري كه براساس اين روش ها مي توان گفت نعماني حافظ انديشه براساس نقل صرف، صدوق مبين انديشه به لحاظ بازخواني دوباره متون و نقل تاريخي و روايي و طوسي مدافع آن به صورت گفتگوي انتقادي براساس استدلال، خود را نشان داده اند. از اين ميان ميزان اقناع بخشي كتاب صدوق به اين جهت كه از تمام شيوه هاي موجود نقلي، تاريخي و استدلال كلامي در كنار يكديگر بهره گرفته است در صدر قرار مي گيرد.