جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جوانمردی یک خصلت ارزشمند و آیینی کهن با آداب و اصول اخلاقی خاص خود و میراث گرانقدر ایرانی و اسلامی است. براساس منابع موجود ظاهراً سرچشمه­های آن را در مشرق‌زمین و بخصوص در ادیان و آیین­های ایران باستان باید جست. درباره جوانمردی و فتوّت نگارندگان در فتوّت‌نامه‌ها و کتب عرفانی نظرهای گوناگون دارند. گروهی خاستگاه جوانمردی و فتوّت را ایران، به‌ویژه ایران پیش از اسلام می‌دانند و دسته‌ای دیگر در پی سرچشمه‌ای اسلامی برای این جریان هستند. در این پژوهش خاستگاه و ریشه‌های جوانمردی و فتوّت، عیاری و پهلوانی در ادیان و آیین‌های ایران باستان و نیز آداب و اصول جوانمردی در قبل و بعد از اسلام، نقاط اشتراک و وجوه اختلاف آن‌ها بر اساس منابع موجود به‌ویژه دو منبع مهم سمک‌ عیار و فتوّت‌نامه ‌سلطانی بررسی شده است؛ هم‌چنین سعی شده تا صفات و فضیلت‌های اخلاقی، ارزش‌ها و سنن ملی، دینی، اجتماعی و اسلامی این جریان بیان گردد.

خوان دلاکروث (1542-1591م) خالق چهار اثر عرفانی ارزنده است که ادبیات درخشان آن‌ها با بهره‌گیری از نمادهای الهیات سلبی، نگارش تمثیل‌گونه به پیروی از روش کتاب مقدس و رمزگشایی از زبان مجازی آن، در کنار به کارگیری عالی‌ترین مفاهیم عرفانی به شیوه‌ای روان و قابل فهم و درعین حال مدوّن که هم‌چون پلکانی سالکان طریق را به سوی اعلی مرتبه کمال می‌رساند، آثار وی را تا سطح شاهکارهایی کم‌نظیر پیش‌برده است. در حقیقت، تأثیر عمیق دلاکروث در عرفان مسیحی قرون وسطی، بیش از هرچیز، به دلیل شرح مرحله‌ای در سلوک عرفانی است که با نام «شب تیره حس» معرفی می‌شود که در شهیرترین اثر خود - شب تیره نفس- با تکیه‌ای بی نظیر بر اهمیت جایگاه عشق در سلوک، بدان پرداخته است؛ هم‌چنین، رمزگشایی از تمثیلات برجسته عرفان مسیحی در کنار ارائه تصویری مسیح‌شناسانه از درد و رنج و طرح نظریه‌ای پویا در باب تجرد (وارستگی) و ارتباط عمیق آن با تسلیم، نام وی را در شمار اثرگذارترین عرفای قرون وسطی مسیحی ثبت نموده است.

در سده سوم هجری نظام کلام اسلامی شکل منسجم­تری به خود گرفت و به ویژه متکلمان معتزلی در این زمینه کوشش­های زیادی به عمل آوردند. یکی از ویژگی­های بارز سده سوم این است که مسلمانان با پیروان سایر ادیان گفت‌وگو و مناظره می­کردند. بررسی آثار بجا مانده از این دوره به خوبی نشان می­دهد که متکلمان مسلمان، ادیان دیگر را بیشتر در چهارچوب عقل و عقلانیت درک می­کردند. ابوعیسی وراق که به احتمال خیلی زیاد متکلم شیعی بوده اما گرایشات اعتزال نیز داشته، یکی از متفکران روشن اندیش این دوره است. نوع نگاه وی به ادیان دیگر، عقل­محور است. وراق آموزه­های مسیحیت به­ویژه مباحث مرتبط با تثلیث را با براهین عقلی بررسی و به چالش کشیده است. بنابراین استدلال­های او نه مبتنی بردلایل نقلی بلکه بیشتر بر اساس براهین عقلی استوار است. از دیگر ویژگی­های بارز رویکرد وراق در مطالعه ادیان این است که از وارد ساختن اتهامات و تهمت­های بی­اساس خودداری می­کند و تعالیم ادیان دیگر را آن‌گونه که هستند و آن‌گونه که وی آن‌ها را فهمیده، نقل و نقد می­کند. در نتیجه وی صرفاً با استفاده از براهین عقلی به نقد مباحث تثلیثی می­پردازد.

آموزة مَنْتْره یا ذکر در ادیان و مکاتب مختلف هندی، به‌ویژه دین هندویی، از اهمیت خاصی برخوردار است. البته برخی از این مکاتب خود مَنْتْره‌ها را دارای نیروهای خارق‌العاده می‌دانند، و برخی نیز نیروی ماورائی آن را به خداوند مرتبط می‌دانند. اهمیت ذکر یا مَنْتْره در هندو صرفاً به خاطر تأثیر معنوی و ماورائی آن نیست؛ بلکه برخی از اذکار و مَنْتْره‌ها در سنت آیین هندویی، در امور دنیوی مانند شفای بیماری و غلبه بر مرگ، کسب ثروت و توانگری و هم‌چنین غلبه بر دشمنان در جنگ‌ها نیز سودمند هستند. به این منظور، پیروان این آیین با شرایط خاص، مَنْتْره‌های مقدس مختلف را به تعداد خاص تکرار می‌کنند تا از اثرات معنوی و روحانی و هم‌چنین دنیوی آن بهره‌مند گردند. البته کاربرد عالی مَنْتْره توسط عارفان و مرتاضان هندو، به‌منظور نائل شدن به مقام معرفت کامل الاهی یا برهمه‌جنانه قرائت می‌گردد، که ثمرة آن مُکشه یا رهایی و نجات کامل از گردونه بی‌پایان زاد و مرگ یا سمْساره است.

میر شمس‌الدین عراقی از ایرانیانی است که مانند سیدعلی همدانی سال‌ها در کشمیر زندگی کرد. او دوبار به کشمیر سفر کرد. او توانست در عصر سلاطین مسلمان کشمیر، در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری با تلاش و اشتیاق فراوان، منشأ تحولات مهم تاریخی، فرهنگی، اجتماعی در منطقه کشمیر گردد که نتایج آن تا هم‌اکنون آشکار است. او مبلّغی با روحیة انقلابی بود که با آشنایی عمیقی که از منطقه کشمیر داشت و با حمایت شخصیت‌های مهم مذهبی چون بابا علی نجار و دولت‌مردان بانفوذی چون ملک موسی رینه و کاجی چک و مریدانش، توانست بخش بزرگی از مردم کشمیر و بَلتِستان را به طریقة نوربخشیه و مذهب تشیع دعوت کند. در مقاله حاضر ضمن شناساندن شمس‌الدین عراقی که شامل مباحثی است چون نام و نسب و زادگاه و استادان و مذهب و اقدامات عراقی و ...، نقش تأثیرگذار و دستاوردهای او در منطقه کشمیر بررسی می‌گردد.

مکتب مهایانة بودایی فرضیة تری-کایه یا سه کالبد بودا را در توضیح ماهیت بودا ارائه می‌دهد. بنا بر این فرضیه، بودا دارای سه کالبد می‌باشد که هر کدام در یک مرتبه‌ای از تجلی قرار دارد. مهم‌ترین کالبد بودا، کالبد دهرمه می‌باشد که در حقیقت اساس ماهیت همة اشیاء است و انسان در عالی‌ترین سطح از معرفت می‌تواند به این کالبد دست یابد. هر کدام از دو مکتب مهم مهایانه براساس اصول فلسفی خود تفسیرخاصی از دهرمه- کایه دارند. سمبهوگا-کایه، دومین کالبد، جایگاهش در آسمان است و تنها بودی‌ستوه‌ها از آن بهره‌مند می‌باشند. این کالبد بودا در مرتبة پایین‌تر از کالبد دهرمة او می‌باشد. کالبد سوم بودا نیرمانه-کایه است که بودا به واسطة آن خود را به کسانی که دارای درجة پایین‌تری از معرفت هستند متجلی می‌سازد. درنتیجه، بر اساس اعتقادات مکتب مهایانه، بودا نه تنها خود را به صورت شاکیه‌مونی؛ بلکه به صورت‌های مختلف متجلی می‌سازد.

میرسیدعلی همدانی (د. 786ق) از عرفای نامدار کبرویه است که در ترویج و تثبیت آموزه‌های اسلامی و عرفانی در مناطق شمالی و مرکزی ایران، هند (کشمیر) و خراسان بزرگ (بخش‌هایی از افغانستان و تاجیکستان) سهیم بوده است. معدود آثار چاپ شده از او در ممالک فارسی‌زبان مورد توجه بوده و زمینه برای احیاء دیگر نوشته‌های وی نیز مهیاست. متن فارسی «رسالة واردات» در همین راستا و در قالب تصحیحی تطبیقی- انتقادی عرضه می‌شود، به این وجه که بر مبنای سه نسخة خطی موجود و مطابقت موارد اختلافی با دیگر آثار همدانی، متنی نسبتا منقح تهیه شده و ایرادات نسخ موازی تبیین گردیده است. اشتراک و تشابه ترکیب‌ها و مضامین میان این رساله و سایر مطالب منقول از وی نشان می‌دهد که نزدیک به یقین می‌توان «رسالة واردات» را از آنِ میر سید علی همدانی دانست. محتوای این رساله را مقدمه و مؤخره‌ای ستایش‌آمیز، و متنی سرشار از نصایحی مشفقانه در بر می‌گیرد که در قالب نثری مسجع و آهنگین عرضه شده است. خصوصیات برجستة تصوف کبروی، از جمله: پایبندی به شریعت، پرهیز از قشری‌گری، تمایل به فتوت، التزام به امر به معروف، میل به سیاحت، گرایش به تشیع، التفات به برخی از آراء ابن عربی و توجه به ادبیات فارسی، نیز در این اثر به وضوح قابل مشاهده است.

پیدایش طریقت علوی- بکتاشی در آناتولی حاصل تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای بود که در دوران سلجوقیان روم رخ داد. عوامل متعددی چون گرایش‌های مذهبی ترکان در ماوراءالنهر، حضور شیوخ و سرسلسله‌های صوفی در آناتولی و حضور فرهنگ یونانی و دین مسیحیت در منطقه به همراه سیاست‌های فرهنگی شاهان سلجوقی، در شکل‌گیری طریقت علوی-بکتاشی نقش داشتند. باتوجه به کثرت شعائر شیعی در مراسم علوی- بکتاشی این پرسش مطرح می‌گردد که تشیع در آغاز پیدایش طریقت علوی بکتاشی چه نقش و سهمی داشته است. در این مقاله با نگاهی به اوضاع سیاسی آناتولی، احتمال ارتباط رهبران اولیه علوی- بکتاشی چون باباالیاس، بابااسحاق و حاج بکتاش ولی با جریان‌های شیعه در این دوره بررسی می‌شود؛ سپس به جست‌وجوی عقائد و شعائر شیعی در آثار اولیه بکتاشی چون مقالات حاج بکتاش ولی، الفوائد، مناقب نامه‌های بکتاشی، نفس‌ها و آثاری چون مناقب القدسیه و مناصب الانسیه، تاریخ عاشق پاشازاده و شقایق النعمانیه پرداخته و سرانجام، اعتقادات اصلی تشیع چون حدیث غدیر، چهارده معصوم، فروع دین و... با عقاید کنونی پیروان طریقت علوی-بکتاشی مقایسه می‌گردد.

اگر چه مردمان مغرب زمین از روزگار باستان با نام زردشت و برخی از تعالیم او آشنا بوده‌اند اما مطالعات دانشگاهی دربارۀ تاریخ و فرهنگ زردشتی به آغاز سدۀ هجدهم میلادی باز می‌گردد. از آن زمان به بعد، به ویژه در سدۀ نوزدهم و با تحول عظیمی که در علم زبان‌شناسی پدید آمد، متون کهن زردشتی مورد مطالعه و بررسی علمی قرار گرفتند. اما قدمت دین زردشتی و قلت منابع کهن سبب شد معماهای زیادی در ارتباط با تاریخ اولیه این دین مطرح شود. منابع زردشتی مربوط به دوره‌های مختلف زمانی است، از اواخر هزارۀ دوم ق.م تا سده‌های آغازین اسلامی. طبیعی است که در این دورۀ زمانی تحولاتی در مفاهیم و موضوعات مختلف به وجود آمده باشد. این تحول و تطور دین زردشتی را پژوهشگران غربی به شیوه‌های مختلف تفسیر کرده‌اند: برخی معتقدند که این متون مربوط به یک سنت دینی نیست، بنابراین باید از ادیان ایران باستان سخن گفت. برخی دیگر از سنتی واحد سخن می‌گویند که در طول تاریخ تحولاتی حاصل کرده است. برخی دیگر نیز ضمن پذیرش سنتی واحد از وجود قرائت‌ها و تفاسیر متفاوت، در نواحی مختلف ایران باستان سخن گفته‌اند.

مولانا در لابلای داستان‌ها و حکایت‌هایی که نقل می‌کند، تجارب عرفانی خود از جهان طبیعت و دیگر مظاهر زیست انسانی را با مخاطبانش به اشتراک می‌گذارد. سه تجربه عمده او در آثارش «تجربه عرفانی ذات الهی»، «تجربه عرفانی حقیقت انسانی» و «تجربه عمل روحانی» است که از سه سطح توحید، انسان­شناسی و عمل نشأت گرفته است. مولانا با بهره­گیری از مبانی معرفتی اسلامی و جهان­بینی عرفانی خود جهان را به شکلی پویا و در ساحتی معنوی تجربه کرده است. درک و تجربه عرفانی پدیده­های این­جهانی در تصدیق و تحکیم باورهای معنوی نقش بسیار مهمی داشته و مولانا با علم به این مطلب، پیوندی را میان مشاهده حقایق عینی و تجارب عرفانی برقرار نموده است. مشاهده­ای که به اعتقاد او صورت حقیقی رؤیت است. اهمیت این نوع مشاهده علاوه بر جنبه معنوی آن، در حیات مادی او نیز مؤثر بوده و زندگی مادی او را نیز بهبود می­بخشد.