نفوس جمادات در نظر ملاصدرا | کتابخانه مجازی الفبا

آيا جمادات داراي نفس هستند؟ نظر ملاصدرا در اين باره چيست؟ لطفا با ذکر منبع.

خداوند متعال در آيه 44 سوره اسراء مي فرمايد: « آسمانهاي هفتگانه و زمين و کساني که در آنها هستند تسبيح او مي گويند و هيچ چيزي نيست مگر اينکه تسبيح و حمد او مي گويد؛ لکن شما تسبيح آنها را نمي فهميد. او بردبار و آمرزنده است.»
علامه طباطبايي(رضوان الله عليه) در تفسير اين آيه فرموده اند: از کلام خدا استفاده مي شود همچنان که خلقت در اشياء جاري و ساري است علم هم در اشياء سريان دارد و هر موجودي به اندازه اي که از وجود بهره دارد از علم نيز بهره مند است.(الميزان، ج13، ص110)
همچنين خداوند متعال مي فرمايد: « و روزي که دشمنان خدا محشور مي شوند به سوي آتش، پس آنها را نگه مي دارند تا صفهاي بعدي به آنها محلق شوند. وقتي به آن مي رسند،‌ گوشها و چشم ها و پوستهاي آنها به آنچه مي کردند، گواهي مي دهند. آنها به پوست هاي خود مي گويند، چرا بر ضد ما گواهي داديد؟ آنها جواب مي دهند: همان خدايي که هر موجودي را به نطق آورده ما را گويا ساخته است ...»(فصلت/19-21)
علامه طباطبايي(رض) در تفسير اين آيه آن را شاهدي ديگر بر با شعور بودن اشياء دانسته و به آيه 44 اسراء اشاره کرده و فرموده اند: جمله « لکن شما تسبيح آنها را نمي فهميد» بهترين دليل است که تسبيح اشياء از روي علم و اراده است؛ نه به زبان حال؛ و از اين قبيل است آيه 11 فصلت که مي فرمايد: « سپس خدا به آفرينش آسمان پرداخت، در حالي که به صورت دود بود، به آن و به زمين فرمود بياييد يا از روي ميل و اطاعت يا با اکراه. آنها گفتند: ما از روي ميل و اطاعت مي آييم.»
علامه طباطبايي(رض) فرموده اند: هيچ دليلي نيست که علم تنها يک سنخ است؛ لذا علم مي تواند گونه هاي مختلف داشته باشد و هر گونه اي هم آثار خاص خود را دارد، پس لازم نيست که از جمادات نيز آثاري مشابه آثار حيوانات يا انسان مشاهده شود.
علامه طباطبايي(رض) بعد از اين بحث قرآني در ضمن يک بحث فلسفي فرموده اند: هر معلومي و هر صاحب علمي موجود مجرد است ؛ چون علم يعني حضور يک چيز براي چيز ديگر؛ و هر موجود مجردي هم مي تواند حاضر در نزد خود باشد و هم مي تواند حاضر در نزد مجردي دیگر باشد همچنين هر مجرد ديگري مي تواند حاضر در نزد او باشد؛ و هر چه براي مجرد به امکان عام ثابت است براي او ضروري است لذا علم مساوق با وجود مجرد است. بنابراین موجود مادي (غيرمجرد) نه مي تواند عالم باشد و نه معلوم. لکن از آن جهت که موجود مادي در تغيّر خود ثابت و بالفعل است و در تغيّر خود متغيّر نيست از اين جهت مجرد است و علم ، در او ساري است.(الميزان، ج17، ص381و382 و ذيل آيه 30 و31 فصلت(حم سجده( )
از همين بيانات علامه طباطبايي(رض) روشن می شود که ايشان همه موجودات مادي را داراي نفس مجرد مي دانند؛ ايشان فرمودند که علم مساوق با وجود مجرد است و موجودات مادي هم به يک اعتبار داراي جنبه تجرد هستند بنابراين عالمند و نفس چيزي نيست جز موجود مجردي که يک نحوه تعقل به ماده دارد. حکما دلايل ديگري نيز بر اين مسأله اقامه کرده و ثابت نموده اند که همه موجودات مادي داراي نفس مجردند، که ذکر آنها در اين مقاله بدون مقدمات فلسفي مقدور نيست. بنابراين همه موجودات داراي نفس مجردند. اين نفس مجرد را در انسان نفس ناطقه و در حيوان، نفس حيواني و در گياه نفس نباتي مي گويند ولي نفس جمادي استعمال چنداني در حکمت ندارد و به جاي آن بيشتر از واژه «صورت مثالي جمادات» استفاده مي شود. البته در مورد اجرام آسماني «نفس فلکي» هم استفاده مي شود. از نظر حکما افعال و حرکات و سير تکاملي تمام موجودات عالم ماده توسط همين نفس مجرد اداره مي شود.
نفس جمادات پايين ترين مرتبه نفس است و بالاتر از آن نفس نباتي است لذا نفس گياهان هم کمالات نفس جمادات را داراست هم کمالاتي مختص به خود دارد که به واسطه کمالات نفس جمادي خواص جماد در گياه ديده مي شود و به واسطه کمالات خاص نفس نباتي آثار نباتي از آن به ظهور مي رسد؛ و بالاتر از نفس نباتي،‌ نفس حيواني است که هم کمالات نفس جماد را دارد، هم کمالات نفس نباتي را؛ و بالاتر از نفس حيواني نفس انساني است که شامل کمالات همه نفوس قبلي است به علاوه کمالات خاص نوع انسان .
همه نفوس ياد شده خود داراي مراتب گوناگونند مثلا نفس يک کرم خاکي با نفس يک ميمون قابل مقايسه نيست با اينکه هر دو نفس حيواني دارند. يا نفس يک گياه ابتدايي مثل خزه با نفس يک گياه حشره خوار در يک حد نيست با اينکه هر دو نفس نباتي هستند. در انسان نيز نفس داراي شدت و ضعف است. نفس بچه، ضعيفت تر از نفس بزرگسال است و نفس عالم قويتر از نفس جاهل است و نفس مؤمن قويتر از نفس کافر است. پايين ترين مرتبه نفس انساني که نزديک به نفس حيواني است،‌ نفس امّاره است و بالاتر از آن نفس لوامّه است و مرتبه ديگري از آن نفس مطمئنه است و بالاتر از نفس مطمئنه نفس قدسيه است که نفس انبياء و اوصياء و اولياء است؛ البته خود نفس قدسيه هم مراتبي دارد لذا انبياء و اوصياء و اولياء هم همگي در يک مرتبه نيستند و بالاترين نفس از آن چهارده معصوم(ع) است.
به نفس انسان از آن حيث که مشغول اداره بدن است نفس یا نفس مدبّر گفته مي شود و از آن حيث که يک موجود مجرد عقلی است- با صرف نظر از تعلق آن به جسم- روح ناميده مي شود و از اين حيث که منشأ تعقل و مفهوم سازي و به تبع آن نطق است،‌ نفس ناطقه ناميده مي شود و از آن حيث که يک سري گرايشها و آگاهيهاي فطري و ذاتي دارد، وجدان گفته مي شود. عقل و خيال و وهم و عاطفه و امثال اينها نيز همگي قواي نفسند؛ يا به عبارت ديگر آثار نفس انساني هستند، همان طور که حرکت ارادي اثر نفس حيواني است و رشد و نمو اثرنفس نباتي است.

پرسمان دانشجویی