قرآن در واقعه ی بدر و تبوک، پیامبر اسلام (ص) را مورد عتاب قرار می دهد که چرا این تصمیم را گرفته ای و یا چرا این کار را کرده ای! آیا اینها منافاتی با عصمت پیامبر (ص) ندارد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن در واقعه ی بدر و تبوک، پیامبر اسلام (ص) را مورد عتاب قرار می دهد که چرا این تصمیم را گرفته ای و یا چرا این کار را کرده ای! آیا اینها منافاتی با عصمت پیامبر (ص) ندارد؟

پاسخ :
در باره ی این نکته که آیا عصمت انبیا اقتضا می کند که پیامبر حتی اولی را ترک نکند یا چنین اقتضایی وجود ندارد، بحث های خوبی از ناحیه دانشمندان اسلامی صورت گرفته است.
در بحث عصمت انبیا گفته اند: نهایت چیزی که برهان بر آن دلالت دارد، عصمت از عصیان و خطا و نسیان است، نه عدم ارتکاب ترک اولی و خداوند هم گاهی انبیای خودش را گرفتار نوعی مجازات کرده است که چرا از بین دو کار خوب و خوب تر، خوب تر را رها کرده اند.[1]
گروهی می گویند: اگر در موضوع و رخدادی که وحیی در باره ی آن فرود نیامده بود، پیامبر (ص) تصمیمی می گرفت که بهتر بود به گونه ی دیگر عمل می شد، بلافاصله وحی نازل می شد و بر خلاف اولویت رای او، گوشزد می شد، مانند آنچه در واقعه اسرای "بدر"[2] اتفاق افتاد که به پیامبر (ص) هشدار داد که به حکم اولویت باز گردد یا اذنی که در جنگ "تبوک"[3] به گروهی از منافقان داد.[4]
اما غالب دانشمندان شیعه اگر هم در بحث عصمت انبیاء، ترک اولی را مضر ندانند، مفاد این دو آیه را ارتکاب ترک اولی از ناحیه پیامبر (ص) نمی دانند. مثلا در باره ی واقعه ی جنگ بدر می گویند که خطاب و عتاب در این آیه متوجه پیامبر عظیم الشان اسلام نیست.
علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می نویسد: معنای آیه این است که در سنتی که خداوند در میان پیامبرانش جاری کرده سابقه ندارد که پیامبر اسیری گرفته باشد و حق داشته باشد كه با گرفتن اسير مالى به دست آورد، مگر بعد از آن که آیینش در زمين پای گیر شده باشد.
همه ی مفسران اتفاق دارند بر اين كه نزول این آیات بعد از واقعه ی بدر اتفاق افتاده و شركت كنندگان در جنگ بدر را مورد عتاب قرار داده و در نهایت غنيمت را براى آنان مباح مى‌كند،[5] گرچه بعضى قایل شده‌اند به اين كه عتاب در آيات راجع به اين است كه چرا فديه گرفتند، يا چرا غنيمت را قبل از آن كه از جانب خدا مباح شود حلال شمردند، در اين صورت پيغمبر (ص) نيز مورد عتاب خواهد بود، چون ايشان قبل از اذن الاهی با مردم در باره ی فديه مشورت كردند، ولی اين حرف، نمی تواند درست باشد؛ زیرا مسلمانان بعد از نزول اين آيات فديه گرفتند نه پيش از آن تا مستوجب عتاب شوند. رسول خدا (ص) هم أجل از اين است كه در باره‌اش احتمال رود كه چيزى را قبل از اذن خدا و وحى آسمانى حلال كند، و حاشا بر ساحت مقدس خداى سبحان كه پيغمبرش را به عذابى عظيم تهديد كند، چون در شان او نيست كه بدون جرم عذاب بفرستد، در حالي كه او خودش پيغمبرش را معصوم از گناهان كرده و معلوم است كه عذاب عظيم جز بر گناه عظيم نازل نمى‌شود.[6]
تفسير نمونه در این باره می گوید: ظاهر آيات فوق بحث پيرامون گرفتن اسيران جنگى است، نه مسئله ی گرفتن فديه بعد از جنگ، به اين ترتيب بسيارى از اشكالات كه در فهم تفسير آيه براى جمعى از مفسران پيدا شده خود بخود حل خواهد شد.
نيز ملامت و سرزنش متوجه گروهى است كه قبل از پيروزى كامل مشغول گرفتن اسيران به منظور هدف هاى مادى شدند، و هيچ گونه ارتباطى با شخص پيامبر (ص) و آن دسته از مؤمنان كه هدف جهاد را تعقيب مى‌كردند، ندارد.
بنابر اين، بحث هایى از قبيل اين كه آيا پيامبر (ص) در اين جا مرتكب گناهى شده و چگونه با مقام عصمت او سازگار است، همگى بى مورد است.
همچنين احاديثى كه در بعضى از كتب اهل تسنن در تفسير آيه وارد شده و مى‌گويد: آيه مربوط به اقدام پيامبر و مسلمانان به گرفتن فديه در مقابل اسيران جنگى بعد از جنگ بدر و قبل از اجازه ی خداوند است و... بی اساس می باشد.8
اما در باره ی اذن پیامبر (ص) در واقعه ی تبوک، گروهی همانند فخر رازى و غير او ‌گفته اند كه عفو در مقابل ترك اولى بوده و ترك اولى در عرف متشرعه ذنب شمرده نمى‌شود و مستتبع عقاب نيست.
عده ای دیگر گفته اند که عفو در مقابل ترك اصلح بوده و ترك اصلح اگر چه ذنب لغوى است، اما ذنب با معصیت فرق دارد. به هر حال اذن دادن آن جناب از روى اجتهاد خودش بوده، چون قبلا وحيى در اين باره به وى نرسيده بود و اشتباه در اين گونه موارد از انبيا (ع) جايز و ممكن است. آنچه جايز نيست صدور مخالفت وحى و نافرمانى خداست كه به طور اتفاق انبيا (ع) از آن معصوم اند و محال است كه پيغمبر خدا دروغ بگويد، يا در آنچه كه به وى وحى شده خطا برود و يا عملا با آن مخالفت كند.
علامه طباطبائی ضمن نقل و نقد این اقوال می فرمایند: اين آيه در اين مقام است كه ادعا كند نفاق و دروغ گویى متخلفين ظاهر است و آنها با مختصر امتحانى خود را لو مى‌دهند و رسوا مى‌شوند و مناسب اين مقام اين است كه خطاب و عتاب را متوجه مخاطب نموده و او را سرزنش كنند؛ مثل اين كه مخاطب باعث شده كه حيثيت آنان محفوظ بماند و او روپوش بر روى رسوایی هاى آنان انداخته و اين خود يكى از آداب كلام است كه منظور از آن تنها و تنها بيان روشنى مطلب و وضوح آن است و بيش از اين را افاده نمى‌كند. عينا مانند مثل معروف در به تو مى‌گويم ديوار تو بشنو كه معناى مطابقيش مقصود نيست.
در اين جمله نيز مقصود اين نيست كه تقصيرى به گردن رسول خدا (ص) بيندازد و آن گاه بگويد خدا از تقصيرت گذشت، حاشا از آن جناب كه سوء تدبيرى در احيای امر خدا از او سرزند و بدين جهت مرتكب گناهى شود، بلكه منظور از آن، همان افاده ظهور و وضوح دروغ منافقين است و بس.
اين كه فرمود چرا به ايشان اجازه دادى معنايش اين است كه اگر اجازه نمى‌دادى بهتر و زودتر رسوا مى‌شدند، و ايشان بخاطر سوء سريره و فساد نيت، مستحق اين معنا بودند، نه اين كه بخواهد بفرمايد اجازه ندادن به مصلحت دين نزديك‌تر و اصولا داراى مصلحت بيشترى بود.[7]
لذا اذن رسول خدا (ص) نه ذنب عرفى است نه لغوى و عتاب در این آیه هم عتابى غير جدى می باشد و در واقع عبارت "عفا الله عنک" دعاست نه اخبار.[8]
جهت مطالعه و بررسی بیشتر رجوع شود به:
تأملات در علم اصول فقه، سلسله درس های خارج علم اصول، کتاب اول، دفتر پنجم، مبادی صدوری سنت، ص 31- 33، استاد مهدی هادوی تهرانی.
منبع: http://farsi.islamquest.net

سایت راسخون