جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت طبقه راویان واقع در اسناد احادیث، یکی از بنیادی‌ترین نیازها در فرایند اعتبارسنجی احادیث شیعه است؛ زیرا در ارزیابی احادیث، شناخت طبقه راوی و دست‌یابی به اتصال سلسله راویان سند، تاثیر بنیادین دارد. طبقه راوی به معنای شناخت تقریبی عصر فعالیت‌های حدیثی راوی در دو دوره تحمل (زمان علم‌آموزی و اخذ حدیث) و اداء (آموزش اندوخته‌ها به‌نسل‌های پسین) می‌باشد. دانشیان رجال شیعه در دوران معاصر، برای شناسایی طبقه راویان از راه‌کارهای گوناگون بهره می‌جویند. تجربه نگارندگان در مطالعات پیراحدیثی مرتبط با طبقه راوی، بیان‌گر آن است که این راه‌کارها، نمی‌تواند تمام چالش‌های فراروی شناخت طبقه راویان را، پاسخ‌گو باشد. نوشتار حاضر، با توجه به اطلاعات موجود در منابع رجالی، فهرستی و حدیثی شیعه، سعی در ارائه چهار راه‌کار نوین طبقه‌شناسی دارد که از رهگذر آن، بتوان از بسیاری از چالش‌های باقی‌مانده، گذرکرد. عملکرد برخی از این راه‌کارها در گشودن چالش‌های طبقه‌شناسی سه تن از راویان فعال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه، یعنی ابراهیم‌بن‌هاشم، محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید و محمدبن‌احمد‌بن‌یحیی، به نمایش گذاشته‌شده‌است.

عنوان استثنا، در برخی دانش‌ها و معارف اسلامی از جمله: فقه، اصول، تفسیر و حدیث مطرح شده ‌است. یکی از کاربست‌های این عنوان را می‌توان در دانش اعتبارسنجی احادیث شیعه دنبال ‌کرد. در اطلاعات راه‌یافته به کتاب‌های فهرست با پدیده رایجی در حوزه حدیثی قم، با نام فرایند استثنا مواجه‌ هستیم که معنا و مفهومی خاص از آن، متناسب با موضوع این دانش اراده شده ‌است. به گاه بازخوانی مدخل یونس‌بن‌عبدالرحمن در فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی با عبارتی از ابن‌ولید که استثنای احادیث منفرد محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید از یونس در خود جای داده‌ است برخورد می‌کنیم که در تحلیل آن احتمالات گوناگونی وجود دارد. در نوشتار پیش‌رو از یک‌سو با رویکرد و نگرش تاریخ حدیث شیعه به سیر تطور و کنش‌گری دانشیان اعتبارسنجی و فقیهان نسبت به استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از قرن پنجم تا دوران معاصر پرداخته شده‌ است. از سوی دیگر، تمرکز خود را بر نقد و نپذیرفتن نگرش‌های گوناگون پیرامون دلیل و زیرساخت‌های این استثنا قرار داده ‌است که در نوشته‌های پیشین به صورت یک مجموعه مشاهده نمی‌شود. افزون بر آن، در مقاله حاضر از طریق پدیدار کردن یک انگاره نوین، به تحلیل و بازشناسی زیرساخت استثنای منفردات محمد‌بن‌عیسی از یونس در بستر تاریخی پرداخته ‌است.

حضور چشمگیر راویان تضعیف‌شده در جای جای منابع حدیثی شیعه و از آن میان، احادیث فقهی، چگونگی مواجهه با این احادیث را دست‌خوش دشواری کرده‌است. پیامد این دشواری در دو عرصه خودنمایی می‌کند؛ یکی، باطل‌انگاشتن حجم قابل توجهی از احادیث راه‌یافته بن منابع حدیثی و دیگری سردرگی در تحلیل رفتار برخی بزرگان در مواجهه عملی با احادیث راویان ضعیف. به هنگام گذر از داده‌های به دست‌رسیده در لابلای منابع حدیثی و اعتبارسنجی پیشینیان، با دو پدیده روبرو می‌شویم؛ رفتار عملیِ اصحاب با راویان ضعیف در عرصه‌ی نگاشته‌های حدیثی و دیگری، نگاه توصیفی به راویان در منابع اعتبارسنجی. جدا دیدن این دو پدیده و توجه‌نداشتن به ارتباط بنیادینی که میان نآآآن‌ها برقرار است، می‌تواند به پیمودن بیراهه‌هایی در مطالعات حدیث‌شناختی بیانجامد. نوشتار حاضر به بررسی رفتار شیخ صدوق در عمل به برخی احادیث منفرد فقهی الزامی که سهل بن زیاد در سند آن واقع شده، پرداخته است. هدف از این نوشتار، کشف منطق علمی حاکم بر عمل به چنین احادیثی است. این پژوهش نشان می دهد که تکیه بر منابع حدیثی-به ویژه کتاب النوادر- از سوی شیخ صدوق یکی از عوامل دستیابی به احادیث صادر از معصومان علیهم السلام است که ضعف راوی را تحت الشعاع قرار داده و باور و عمل به روایات راوی ضعیف را به دنبال داشته است.

ابوجعفر محمد بن عیسی بن عُبید عُبَیدی، از راویان فعال در عرصه انتقال تراث حدیثی امامیه و پر روایت در منابع حدیثی شیعه است. بیشتر روایات وی، موضوعات فقهی شیعه را دربرگرفته‌است. به گاه کاوش در مدخل محمد بن عیسی با صراحت‌گویی نسبت به تضعیف او توسط شیخ طوسی روبرو هستیم. هیچ‌یک از دانشیان رجال در بازه‌های زمانی گوناگون و حوزه‌های متنوع جغرافیایی (بغداد، کش، بصره، نیشابور)، شیخ را در این دیدگاه همراهی نمی‌کنند. دیدگاه شیخ طوسی نسبت به شخصیت روایی محمد بن عیسی موجب پیدایش نگرش‌های متعدد از سوی فقیهان شیعه پیرامون پذیرش یا نپذیرفتن روایات نقل شده از محمد بن عیسی در فرایند استنباط احکام شرعی شده‌است. از این رو بازخوانی تحلیلی_ انتقادی دیدگاه شیخ طوسی در این پژوهه اهمیت چندانی می‌یابد. دستاورد مقاله حاضر این است که با توجه به قرینه‌ها و شواهد مختلف می‌توان در درستی داده‌های راوی‌شناختی راه‌یافته به مدخل محمد بن عیسی بن عبید در کتاب فهرست تردید‌کرد.

انقلاب علمی و فرهنگی شیعه در عصر امامت امام باقر؟ع؟ با مدیریت پیوسته آن حضرت و تربیت راویان کوشا و فرهنگ‌گستر آغاز گردید. در پرتو هدایت امام معصوم، جامعه شیعه از مرحله فقر فرهنگی گذر کرده و به مرحله شکوفایی و بالندگی رسید. زراره بن اعین یکی از آن نخبگان شیعه است که با دریافت حداکثری آموزه‌های دینی در جایگاه مرجعیت علمی قرار گرفته و به نشر آن معارف در بستر جامعه فرهنگی پرداخت. توجه ویژه نهاد امامت ‌به‌ زراره، ضرورت بازشناسی ویژگی‌های وی و هم‌چنین کارکردشناسی فرهنگی او در جایگاه مرجعیت علمی را بیش از پیش نمایان می‌سازد. نوشتار حاضر، با شیوه تحلیل متون حدیثی و رجالی شیعه، به این دو امر مهم پرداخته است.

انقلاب علمی و فرهنگی شیعه، در عصر امامت امام محمدباقر7، با مدیریت آن‌حضرت و توسط جمعی از شاگردان زبده و نخبه ایشان آغاز شد و جامعه شیعه را از فقر فرهنگی به مرحله شکوفایی و بالندگی رساند. این لایه از اصحاب الباقر7 را می‌توان با کلیدواژه «أَصْحَابُ‏ أَبِی» در فرمایشات امام جعفر صادق7 بازشناخت. توصیه ویژه‌ای که امام باقر7 در آخرین لحظات عمر، به فرزندشان درباره یاران خود ابراز فرمودند، همچنین کارکردهای دین‌شناسانه و جامعه‌شناسانه‌ای که از سوی امام صادق7 در مواضع مختلف ایراد شده، ضرورت بازشناسی مصادیق و کارکردشناسی فرهنگی «أَصْحَابُ‏ أَبِی» را بیش از پیش، هویدا می‌سازد. این نوشتار، با شیوه تحلیل متون حدیثی شیعه، به این دو مهم پرداخته است.

با پیدایش رویکرد متأخّران در اعتبارسنجی، بخش بندی احادیث به صحیح، حسن، موثق و ضعیف رخ نمود. بر پایه این رویکرد، احراز وثاقت راویان در حکم به اعتبار حدیث نقشی بنیادین ایفا می کند؛ این در حالی است که تعداد قابل توجّهی از راویانِ واقع در اسناد روایات، یا اطلاعاتی در بیان شخصیت روایی آنان وجود ندارد و یا تضعیف شده اند. این دو پدیده گروهی از پژوهشگران را بر آن داشته تا برای اثبات وثاقتِ دست کم تعدادی از راویانِ این دو گروه، به سراغ مبانی توثیقات عام روند. یکی از پربسامدترین مصادیق توثیقات عام، قاعده اکثار است. بر پایه این قاعده، در نظر رجالیان، فراوانیِ روایت یک راویِ ثقه از استاد ناشناخته یا ضعیف کاشف از وثاقت استاد - در نگاه راوی- است. در این نوشتار به بازخوانیِ این قاعده و ابهاماتی پیرامون آن پرداخته شده است. باور این پژوهش بر آن است که قاعده اکثار بر پایه تقریر مورد مطالعه، توانِ اثبات وثاقت راویان را ندارد.

نوشتار حاضر میکوشد با تبیین ماهیت اعتبارسنجی احادیث شیعه، دیدگاه گروه؛ موسوم به قرآنیان ایران را نقد و آسیبشناسی کند. نظام حاکم بر اعتبارسنجی احادیث شیعه، نظامی خاص است که در آن اطلاق واژة ضعیف برای راوی، هرگز به منزلة کنار نهادن کامل روایات وی نیست، بستر نقل احادیث شیعه هرگز دست خوش تأثیرات مخرّب غلات آن هم در حد وسیع و گسترده نشده و در نتیجه دستاویز قرآنیان در این خصوص قابل نقد و تبیین است. در این نظام اعتبارسنجی، تنها دامنه و گسترة مفهومی واژهها دگرگون خواهد شد، نه این که واژهای به عنوان یک مشترک لفظی در نظر گرفته شود و آن گاه مفهومی به دلخواه بر آن حمل گردد.

متکلّمان امامیّه ی در دو مدرسه کوفه و بغداد پیرامون مسائل مختلف، دارای دیدگاه های متفاوتی بوده اند و از جمله مهمترین اختلاف آنها در تعریف امامت و شؤون آن یعنی علم و عصمت امام بوده است. امامت در دیدگاه متکلّمان اسلامی یعنی خلافت رسول خدا در امور دین و دنیا. طبق این تعریف گستره ی زعامت امام بر مسائل مربوط به حوزه دین و همچنین مسائل سیاسی و حکومت داری و تمامی امور مربوط به دنیا تسری و تعمیم می یابد. این تعریف مورد اتفاق بزرگان متکلّمین شیعه و سنّی است. متکلّمین امامیّه، مقام مفترض الطّاعة را برای امام قائل بوده اند. متکلّمان امامیّه در مدرسه ی کوفه پیرامون مسأله ی امامت و علم و عصمت امام دارای دیدگاه ویژه ای بوده و در این باب به نظریه پرداز ی های دقیقی پرداخته اند. آنان بر گستره حکومت امامت به امور دین و دنیا و زعامت امور سیاسی اعتقاد داشته و امام را اعلم زمان خویش می دانسته اند. از دیگر اندیشه های دفاعی متکلّمین کوفه، عصمت امام است که در روایات رسیده از آنان و همچنین مناظرات بزرگانی چون هشام بن حکم ، به خوبی تبلور یافته است. امام را معصوم علی الاطلاق و برخوردار از عصمت الهی در هر زمان و از هر گناهی، می دانسته اند. امامت، در مدرسه بغداد بر جانشینی رسول اکرم در امور مربوط به شرع و سیاستِ دنیا تعبیر می شود. متکلّمین مدرسه بغداد، مرجعیّت دینی و سیاسی را برای امام قائل هستند. افضلیت و اعلمیت را شرط لازم تصدی مقام امامت می دانند. ایشان شرط عصمت را برای امام لازم و منشأ آن را لطف خداوند دانسته، عصمت از ترک واجب و مستحب و عصمت از ارتکاب هر قسم گناهی و عصمت در تمام عمر را بر امام لازم دانسته اند. برخی از متکلّمان بغداد دلیل عصمت امام را امامت امام می دانند. مسأله سهوالنّبی و به دنبال آن سهوالامام در دو مدرسه کوفه و بغداد جایگاهی نزدیک به یکدیگر دارند؛ عده ای معتقد به سهوالامام و بعضی منکر آن و برخی قائل به اسهاء بوده اند. در بررسی و تطبیق دو مکتب کوفه و بغداد، اختلاف چندانی در نظرات و دیدگاههای ایشان به چشم نمی خورد و تنها اختلاف موجود در روش آنها می باشد. چرا که متکلّمان کوفه بر روایات تکیه بیشتری داشته اند و در مقابل متکلّمان مدرسه بغداد، به عقل و استدلالات عقلی در مسائل کلامی توجه ویژه ای داشته اند.

متکلّمان امامیّه‌ی در دو مدرسه کوفه و بغداد پیرامون مسائل مختلف، دارای دیدگاه‌های متفاوتی بوده‌اند و از جمله مهمترین اختلاف آنها در تعریف امامت و شوون آن یعنی علم و عصمت امام بوده است. امامت در دیدگاه متکلّمان اسلامی یعنی خلافت رسول خدا9 در امور دین و دنیا.طبق این تعریف گستره‌ی زعامت امام بر مسائل مربوط به حوزه دین و همچنین مسائل سیاسی و حکومت داری و تمامی امور مربوط به دنیا تسری و تعمیم می‌یابد. این تعریف مورد اتفاق بزرگان متکلّمین شیعه و سنّی است. متکلّمین امامیّه، مقام مفترض‌‌الطّاعه را برای امام قائل بوده‌اند.متکلّمان امامیّه در مدرسه‌ی کوفه پیرامون مسأله‌ی امامت و علم و عصمت امام دارای دیدگاه ویژه‌ای بوده و در این باب به نظریه پرداز‌ی‌های دقیقی پرداخته‌اند. آنان بر گستره حکومت امامت به امور دین و دنیا و زعامت امور سیاسی اعتقاد داشته و امام را اعلم زمان خویش می‌دانسته‌‌‌اند. از دیگر اندیشه‌های دفاعی متکلّمین‌کوفه، عصمت امام است که در روایات رسیده از آنان و همچنین مناظرات بزرگانی چون هشام بن‌حکم ، به خوبی تبلور یافته است. امام رامعصوم علی الاطلاقو برخوردار از عصمت الهی در هر زمان و از هر گناهی، می‌دانسته‌اند.امامت، در مدرسه بغداد بر جانشینی رسول اکرم در امور مربوط به شرع و سیاستِ دنیا تعبیر می‌شود. متکلّمین مدرسه بغداد، مرجعیّت دینی و سیاسی را برای امام قائل هستند. افضلیت و اعلمیت را شرط لازم تصدی مقام امامت می‌دانند. ایشان شرط عصمت را برای امام لازم و منشأ آن را لطف خداوند دانسته، عصمت از ترک واجب و مستحب و عصمت از ارتکاب هر قسم گناهی و عصمت در تمام عمر را بر امام لازم دانسته‌اند. برخی از متکلّمان بغداد دلیل عصمت امام را امامت امام می‌دانند.مسأله سهوالنّبی و به دنبال آن سهوالامام در دو مدرسه کوفه و بغداد جایگاهی نزدیک به یکدیگر دارند؛ عده‌ای معتقد به سهوالامامو بعضی منکر آن و برخی قائل به اسهاء بوده‌اند.در بررسی و تطبیق دو مکتب کوفه و بغداد،اختلاف چندانی در نظرات و دیدگاههایایشان به چشم نمی‌خورد و تنها اختلاف موجود در روش آنها می‌باشد. چرا که متکلّمان کوفه بر روایات تکیه بیشتری داشته‌اند و در مقابل متکلّمان مدرسه بغداد، به عقل و استدلالات عقلی در مسائل کلامی توجه ویژه‌ای داشته‌اند.