جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله شکاف میان نظر و عمل اخلاقی، قرن‌هاست که از سوی متفکرین مختلف، پاسخ‌های متفاوتی دریافت کرده است. این پاسخ‌ها بطور کلی در قالب سه رویکرد قابل بازیابی است؛ رویکردهای متمرکز بر: استدلالِ اخلاقی، احساساتِ اخلاقی و هویت اخلاقی. این پژوهش درصدد است تا به تببین تربیت اخلاقی مبتنی بر هویتِ اخلاقیِ یک‌پارچه یا به‌عبارتی آرمان اصالت بپردازد. به این منظور، به روش توصیفی- تحلیلی، هویت اخلاقی یک‌پارچه به‌مثابه راه‌حلی کارآمد برای تحقق عمل اخلاقی معرفی می‌شود. در این رویکرد هر دو بعدِ استدلال و احساساتِ اخلاقی توأمان موردنظر قرار می‌گیرند. لذا با اولویت دادن به منش و شخصیت اخلاقی، و انسجام و یکپارچگی اهدافِ اخلاقی با اهدافِ شخصی در قالب شکل‌گیری یک «خودِ اخلاقی»، امکان کاهش شکاف میان نظر و عمل اخلاقی بهتر مهیا می‌شود. در این راستا، «شخص» با خودشناسی، تعهد و قبول مسئولیت نسبت‌به «خود»، در مقایسه با متعهد بودن نسبت‌به یک «اصلِ» خاص، درواقع از نیروی انگیزشی بیش‌تری برای عملِ اخلاقی بهره‌مند است. در این پژوهش برخی از اهمِ زمینه‌ها و موانع شکل‌گیری یک خود اخلاقیِ اصیل و یک‌پارچه، به طور مجزا مورد توجه قرار گرفته است. به‌این‌ترتیب با نزدیکی و سازگاری میان ساحات وجودی‌ِ فرد، زمینه کاهش شکاف میان نظر و عمل اخلاقی، و بهره‌مندی از سلامت روانِ بیش‌تر فراهم می‌آید.

هدف این پژوهش، مقایسه زمینه‌های فلسفی موجود در داستان حی‌بن‌یقظان‌‌ و رابینسون کروزو ‌‌می‌باشد. روش پژوهش بصورت توصیفی- تحلیلی با بهره‌گیری از شیوه تحلیل محتوا همراه با رویکرد استقرایی است. در بررسی داستان‌ها، جمله بعنوان واحد تحلیل در نظر گرفته شد. در این راستا، جمله‌های همسو با نظام مقوله بندی مشخص و در فهرست وارسی ثبت شدند. مقوله‌های اصلی شامل هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی و ارزش‌شناسی تعیین شدند. زیر مقوله‌‌ها در ذیل مقوله‌های اصلی با رویکردهای فکری و فلسفی مفهوم پردازی شدند. یافته‌های حاصل از پژوهش، وجوه اشتراک و افتراق در زمینه‌های فلسفی دو داستان را نشان ‌‌می‌دهد. مهم‌ترین وجه اشتراک دو داستان در آگاهی رساندن و بیداری انسان از میزان قدرت و توانایی درونی خود در دستیابی به اهداف مادی و معنوی، حتی در صورت وجود مشکلات بسیار بر سر راه و در شرایط بحران است. مهمترین وجه افتراق دو داستان در بعد هستی‌شناسی قابل شناسایی است. در حالی که هدف غایی در داستان حی‌بن‌یقظان‌‌ به شناخت خداوند واحد منتهی می‌گردد؛ اما در داستان رابینسون کروزو، خداوند هدف غایی نیست و هدف غایی در سطح زندگی مادی باقی‌ می‌‌ماند. از اینرو زمینه‌های فلسفی در ارتباط با شناخت، انسان و ارزش‌‌ها در سایه هدف غایی یاد شده در دو داستان شکل ‌‌می‌گیرد.

هدف پژوهش حاضر، تبیین فلسفی نسبت میان حیا و حجاب در تربیت اسلامی و ارائه دلالت‎های تربیتی این رابطه است. پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش توصیفی−تحلیلی انجام شد. ابتدا به شیوه توصیفی به بررسی مفهوم و جایگاه حیا و حجاب در متون تربیت اسلامی با بهره‎گیری از آیات قرآن، احادیث و روایات مبادرت شد. سپس تحلیل‎ها در ارتباط با نسبت میان حیا و حجاب به عمل آمد. نتایج نشان داد حیا در مقایسه با حجاب امری فطری، درونی و زیربنایی است. نسبت میان حیا و حجاب به شیوه‎ای نمادین اینگونه است که حجاب لباس حیا بوده و امری بیرونی و روبنایی است. هر چند حفظ آن در جامعه اسلامی ارزش محسوب شده و واجب است. لذا بیدارساختن و زنده نگاه داشتن فطرت حیا مقدم بر توصیه صرف به حجاب است. نتیجه آنکه از منظر تربیت اسلامی، دستور مستقیم به رعایت حجاب بدون پرورش بعد فطری حیا که از دوران کودکی صورت می‎گیرد، نوعی شتابزدگی در تربیت به حساب می‎آید. براین‎اساس، پیشنهاد می‎شود در برنامه‎ها و اقدامات تربیتی، توصیه به رعایت حجاب همراه با بیدار ساختن امر فطری حیا صورت گیرد و بدون پرورش فطرت حیا و بدون ملاحظه نقش مقدمه‎ای حیا، اقدامات در خصوص توصیه به رعایت حجاب مؤثر نخواهد بود.

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران علوم انسانی و اجتماعی، مهم‌ترین معضل انسانی قرن حاضر شیوع مشکلات و ناهنجاری های اخلاقی است که دامنگیر جوامع بشری شده است. این پژوهش به هدف بازشناسی مبانی فلسفی موجد بحران اخلاقی، بر مسئله مرجعیت زدایی اخلاقی پساساختارگرا متمرکز شده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی – استنباطی و با نگاهی تبارشناختی سعی برآن داشته است که ریشه ها و منشأ نظرات پساساختارگرایی در باره مرجعیت در اخلاق را در رویکردهای سلف -به هدف یافتن دلایل کانونی برنافتن مرجعیت در اخلاق- جستجو نماید. این مهم با بررسی نگاه به مرجعیت در سه دوره تاریخی پیش مدرن، مدرن و پسامدرن آغاز گردید؛ و در دو بخش: رویکردهای فکری زمینه ساز اندیشه مرجعیت زدایی اخلاقی؛ و نگرش های ارزشی موجد اندیشه مرجعیت زدایی اخلاقی پی گرفته شد. نتیجه به دست آمده حاکی از آن است که پساساختارگرایی با اتکای بر پیش فرض های: کثرت گرایی، شک و تردید، قدرت ستیزی، تحدید‌ناپذیری، زمینه بروز مرجعیت زدایی از اخلاق را فراهم آورده است. بخش دیگر این پژوهش تبیین نگاه اسلامی به مرجعیت اخلاقی و نقد مرجعیت زدایی اخلاقی پساساختارگرا از منظر تعالیم اسلامی با تکیه بر آرای علامه طباطبایی بوده است. در این بخش ابتدا تصریح شد که اسلام مرجعیت اصول اخلاقی را بر مبنای اصول اعتقادی توحیدی می پذیرد. پس از معرفی صور سه گانه مرجعیت (ایده، شخص و متن) و بیان تناظر هر یک از این صور، با یکی از ارکان مرجعیت اخلاقی در اسلام، و نیز عناصر تربیت اخلاقی؛ نقد مرجعیت زدایی اخلاقی پساساختارگرا از منظر موافقین رویکرد مرجعیت زدایی اخلاقی و پس از آن از منظر مخالفین مرجعیت زدایی اخلاقی در قالب نقد درونی؛ و سپس نقد بیرونی شامل: نقد مبانی فلسفی پساساختارگرا و نقد مولفه های مرجعیت، از منظر اسلامی انجام شد. نتایج حاصل از پژوهش در حوزه اسلامی آشکار می کند که مرجعیت اخلاقی مورد نظر اسلام در "اصول اخلاقی" مرجعیتی مطلق؛ و در"احکام و مصادیق"، مرجعیتی معتدل و قابل انعطاف؛ اما مشروط به عدم خروج از مدار مرجعیت توحیدی است.

هدف پژوهش حاضر بررسی مبانی فلسفی حیا از منظر تربیت اسلامی بوده است. در این راستا در انجام پژوهش با اتخاذ رویکرد کیفی، از روش توصیفی– تحلیلی استفاده به عمل آمد. در مراحل انجام پژوهش ابتدا با استفاده از روش توصیف، جایگاه و کاربرد مفهوم حیا در تربیت اسلامی با بهره گیری از قرآن، احادیث و روایات اسلامی بررسی و در مقایسه با کاربرد آن در سایر زمینه ها چون: اخلاق، روانشناسی، جامعه شناسی، زیست شناسی، معماری و آموزش توصیف گردید. ‌‏سپس مبانی فلسفی حیا در چهار حیطه هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی با نظر به تربیت اسلامی و با استفاده از قرآن، احادیث و روایات اسلامی تبیین شد. در پایان با توجه به مبانی فلسفی یاد شده، تحلیل های لازم در رابطه با آثار تربیت فردی و اجتماعی این مولفه و نیز پیامدهای تربیتی توجه و عدم توجه به آن به عمل آمد. نتایج پژوهش نشان می دهد که مفهوم حیا یکی از ویژگی های فطری انسان و از مفاهیم مهم در تربیت اسلامی به شمار می رود که علی رغم تلقی ‏که امروز نسبت به آن وجود دارد، صرفا محدود به عفاف و حجاب نمی شود؛ گرچه عفاف یکی از وجوه ‏مهم حیا بوده و حجاب نیز بلند قامت ترین نماد عفاف است، لیکن حیا مفهومی جامع تر، آموزه ای گسترده تر و پیشینی تر از عفاف و حجاب به شمار می آید.

این مقاله ضمن توصیف و توضیح روند ظهور و بروز اندیشه مرجعیت زدایی در اخلاق در بستر اندیشه های فلسفی غرب با تاکید بر رویکرد پساساختارگرایی به تبیین مقوله مرجعیت زدایی با معرفی سه تجلی «ایده، متن و شخص» به عنوان صورتهای مرجعیت اخلاقی پرداخته، پیامدهای مرجعیت زدایی اخلاقی را مورد نقد قرار می دهد. براورد پژوهش این است که نگاه های نسبی گرایانه به ارزش، موجب تزلزل در استحکام مرجعیت اخلاقی می شود؛ اما به نفی مطلق مرجعیت نمی انجامد در حالی که نگاه کثرت گرای پساساختارگرایی با نشانه گرفتن بنیان ارزشها به ساختارشکنی از مرجعیت می پردازد و مرجعیت اخلاقی را از اساس ویران می سازد.

توجه و مداقه در آیات قرآن به منظور وضوح بخشی به مفاهیم تربیتی آن، که در اینجا به آیات انذار و تبشیر منحصر گشته است، هدف اصلی این نوشتار است. از آنجا که انذار و تبشیر در جایگاه روش تربیتی است بررسی در این مجال به یافتن مبانی و اصولی که منشا این روشها است اختصاص یافته است. این مهم با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در دو مرحله بررسی به تفکیک آیات انذار و تبشیر و بررسی توامان آنها انجام شده است. حاصل پژوهش علاوه بر ارائه جدولهایی از اصول و فنون تربیتی منطبق با این آیات، لزوم همراهی و هماهنگی این دو با یکدیگر به منظور تحقق اصل اعتدال روحی است.

چکیدههدف پژوهش حاضر، بررسی مبانی فلسفی سنن تربیت در قرآن کریم است. این پژوهش از نوع کیفی بوده و روش به کار رفته در آن، توصیفی - تحلیلی می باشد. از توصیف به منظور معرفی سنن تربیت در قرآن استفاده به عمل آمد. و از تحلیل در شناسایی مبانی فلسفی سنن تربیت در قرآن کریم شامل: مبانی هستی شناسی، مبانی معرفت شناسی، مبانی انسان شناسی و مبانی ارزش شناسی و نیز بررسی ارتباط میان هر یک از مبانی یاد شده با عناصر چهارگانه هدف، محتوا، روش و ارزشیابی و نیز تحلیل های پژوهشگر به منظور کاربست مبانی یاد شده در نظام تعلیم و تربیت استفاده شد. نتایج نشان می دهد که در نظام تعلیم و تربیت اسلامی سنن تربیتی وجود دارند که هر کدام از این سنن دارای مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی خاصی است که صرفأ در نظام تربیت اسلامی شناسایی می شود. به این معنا که این سنن در سایر مکاتب تربیتی صرف نظر از برخی از مکاتب تربیتی متاثر از ادیان الهی وجود ندارد؛ بدینسان سنن تربیت با مبانی فلسفی خاص اسلام در قرآن عبارتند از: هدایت تکوینی، تبشیر و انذار الهی، اعطای مسولیت امانت الهی به انسان، اعطای نعمت به قدر مرتبه، اتمام حجت الهی، غلبه اراده الهی، امتحان و ابتلای الهی، هدفمندی هستی، تدریج در تکامل، اعطای آسانی بعد از سختی، انزال لطف الهی، پاداش و کیفر الهی، آزادی شیطان در اغواگری انسان، سندیت و کتابت اعمال، نفی حرج، عکس العمل اعمال، امهال و استدراج، استجابت دعا، احباط عمل، تکفیر، تسویل نفس و تزیین اعمال، نجات مومنان، اعطای حیات طیبه، توجه به استعدادها، اعطا به قدر تلاش، پاکسازی، مکر الهی، محرومیت از لطف الهی، تنبه و بیداری،عبرت آموزی و مجازات. هر یک از سنن یاد شده با نظر به مبانی فلسفی خاصی که دارا است، می تواند نتایجی را در حوزه های هدف، روش، محتوا و ارزشیابی در تعلیم و تربیت از خود به جای بگذارد. کاربست سنن یاد شده در تعلیم و تربیت به ایجاد نظام تربیتی منحصر به فردی خواهد انجامید که از جمله نتایج مهم آن تعالی گرایی و تربیت الهی خواهد خواهد بود.