جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سوره‌های صف و جمعه، چهارمین و پنجمین سوره از سُوَر هفتگانه مسبّحات است. از میان هفت سوره مسبّحات، تنها همین دو سوره تتابع داشته‌اند. این دو سوره به لحاظ محتوایی دارای مضامین مأنوس و مشترک زیادی است که می‌توان آن‌ها را وجه اصلی ارتباط این دو سوره تلقی کرد و معارف مطرح‌شده را بر محور کلی عدم سرپیچی از دستورات خداوند و عتاب مؤمنان در هنگام سرپیچی، استوار دانست. تصویر‌سازی هنری و موسیقی کلام که ابزارهای دیگر ارتباط هستند در خدمت متن بوده و در این دو سوره از عناصر مشترک تصویر هنری و موسیقی کلام استفاده شده است. در پژوهش حاضر به این نکته پرداخته شده که به‌طورقطع، موضوع واحد در ارتباط ارگانیک دو سوره، نقش اصلی را بر عهده دارد و نمی‌توان گفت که ارتباط ارگانیک میان دو سوره از توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها حکایت دارد.

قرآن کریم در قالب طرح مباحثی که انسان را در مسیر هدایت قرار می‌دهد به بعضی از مسائل علمی اشاره می‌کند. یکی از محورهای مهم و مورد توجه در آیات قرآن، موضوع پیدایش و مراحل خلقت انسان است که در 76 آیه از 41 سوره قرآن با بیانی شیوا به کیفیت خلقت انسان پرداخته شده و به‌عنوان نقطۀ آغاز زندگی انسان مطرح گردیده است. با رشد علم جنین‌شناسی در قرن بیستم، برخی درصدد تطبیق این‌گونه آیات با علم جنین‌شناسی برآمده‌اند تا حقایق قرآن بر مخاطبین روشن شود و برخی دیگر این‌گونه آیات را به چالش کشیده‌اند و شبهات و موارد اختلافی ازجمله: عدم هماهنگی مراحل جنین در قرآن با علم جنین‌شناسی، خروج منی از بین ستون فقرات و دنده‌ها(صلب و ترائب)، پست‌انگاری آب منی، آفرینش جنین از نطفه مرد و عدم توجه به نقش نطفه زن، تعیین زمان جنس جنین، نطفه با صفت امشاج، تفاوت علق بدون «تاء» و با «تاء»، اختلاف بین حرف عطف «ثم» و «فاء» و... را مطرح کرده‌اند. حاصل این پژوهش، تأیید دانش جنین‌شناسی بر آموزه‌های ارزشمند قرآنی در بررسی خلقت انسان است و اینکه شبهات ذکرشده اشکال مبنایی دارند و مطالب مطرح‌شده در قرآن با یافته‌های علوم جدید سازگار هستند و برای همه این شبهات و موارد اختلافی پاسخی مستدل وجود دارد. این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و با گرایش انتقادی به انجام رسیده است.

به دلیل بشری بودن محتوا و لفظ کتاب مقدس و در نتیجه عجز آن از پاسخ گویی به نیازهای فکری و روحی بشر، بسیاری از متفکران غربی، به رغم تلقی های متفاوت از تجربه دینی آن را همسان و هم وزن با تجربه دینی دانسته اند. این سخن به دلایل فراوان نمی تواند در مورد وحی اسلامی منطبق بر حقیقت باشد. هر چند مساوی دانستن وحی با تجربه بشری اشکالات فراوانی دارد. در این گفتار ضمن تشریح تعابیر و نظریات گوناگون مطرح شده پیرامون تجربه دینی، آنها را نقد و بررسی کرده و نظر برگزیده خود را ترسیم نموده ایم. همچنین با تبیین تجربه انبیاء و تفاوت آن با تجربه دیگر انسان ها به معرفی وحی و حقیقت آن پرداخته و در آخر تفاوت وحی را با تجربه دینی مورد توجه و مداقه قرار داده ایم.

قرآن، وحی الهی و آخرین برنامۀ وحیانی نبوی است. قرآن زمانی نقش هدایتی دارد، که مردم آن را به درستی درک کنند و بر مبنای آن عمل نمایند. لذا اوّلین گام برای بهره گیری از این گنجینۀ الهی، فهم و شناخت آن است. ادلّۀ عقلی و نقلی، فهم پذیری قرآن را اثبات می کند. فهم قرآن مبانی ویژه ای دارد که مهمترین آنها عبارتند از وحیانی بودن قرآن، هدایتگری، هماهنگی با عقل و فطرت و سلامت نص. هم چنین فهم تام قرآن، اهلیّت و شایستگی خاصی لازم دارد و فرایند آن مراحلی دارد که باید به درستی پیموده شود. جهت اجتناب از سوء برداشت های احتمالی از آیات قرآن، معیارهاییمانند سازگاری با قواعد عربی و محاورات عقلا، انسجام درونی و هماهنگی با عقل و اهداف بعثت، وجود دارد، که مخاطب باید به آنها توجه داشته باشد. تشکیک در فهم قرآن، موجب اعراض از آن می شود. مخالفان قرآن در صدر اسلام، قرآن را کذب، اسطوره، شعر، سحر و... معرفی می کردند که قرآن به آنها پاسخ داده است. در قرون بعدی شبهاتی از قبیل انحصار فهم قرآن به معصومان(ع) و ادعای تحریف آیات قرآن مطرح شد که لازمۀ آنها عدم امکان و عدم جواز فهم قرآن است. ادّله عقلی و نقلی(قرآن و روایات) بی پایگی این شبهات را آشکار می کند. در سدۀ اخیر شبهات جدیدی از طرف مستشرقان و دانشمندان علم کلام جدید غرب، پیرامون متون دینی و قرآن مطرح شد که اهمّ آنها عبارتند از: بی معنایی عبارات متون دینی، عدم معرفت بخشی فلسفه و دین، هرمنوتیک فلسفی و عدم امکان فهم ثابت که نتیجۀ آنها نسبیّت فهم و پلورالیزم معرفتی و به تبع آن تکثرگرایی دینی می شود. در خصوص این شبهات، علاوه بر سست بودن آنها و مخالفتشان با عقل و وجدان، ظهور این شبهات مبتنی بر متون مقدّس متداول در غرب است که عقل ستیز و علم گریز هستند. پیش فرض همۀ آنها انحصار هستی در مادّه و محدود کردن علم به یافته های تجربی است. در حالی که قرآن وحی الهی و مبتنی بر حکمت و برهان است و مفاهیم آن ناظر به واقع، هدایتگر و برخوردار از منطق و معیار عقلایی است. لذا ساحت قرآن از این شبهات مبرّا است. کلید واژه ها: قرآن، فهم پذیری، اخباریگری،تکثرگرایی معرفتی، مستشرقان

آيه تبيان يکی از آيات مورد بحث ميان مفسران است. در باره تبيين کنندگان آيات قرآن اختلاف نظر است. علامه طباطبايی ضمن پذيرش قرائت رايج آيه تبيان، با استناد به دلايلی نظير: «دعوت خدا به تدبر در قرآن»، «امکان ارجاع آيات متشابه به آيات محکم»، «ذو بطون بودن آيات قرآن» و «ذو مراتب بودن هدايت و فهم قرآن»، دلالت آيه را برای همه افراد مستعد و بهره مند از لوازم تدبر و نسبت به همه چيز به دلالت لفظی دانسته و بر اين باور است که لازمه فرض صحت روايات بيانگر وجود علم گذشته، آينده و حوادث پيش رو تا روز قيامت در قرآن، اين است که در واژه تبيان تصرف نموده و دلالت آن را اعم از دلالت لفظی و فرا لفظی دانست. يادکرد دو نکته مزبور از گفتار علامه، آشکارا بيانگر اين حقيقت است که وي در تفسير آيه تبيان ميانه روي نموده و از قرائت های أکثری و أقلی آن اجتناب ورزيده است. مقاله حاضر، ضمن بررسی ديدگاه علامه طباطبايی در تفسير آيه تبيان، به نقد و تحليل يکی از قرائت های اکثری از آن که در ميان برخی از مفسران طرفدارانی دارد، پرداخته است.

فرهنگ مجموع? بینش‌ها، گرایش‌ها و توانش‌های رفتاری هر جامعه است. فرهنگ دارای لایه‌ها، سطوح و ابعاد مختلفی است. آرمان‌ها و اهداف در عمیق‌ترین لایه و سطح آن قرار دارند و شناخت انسان از خود و جهان و معرفت او از هستی و تصویری که انسان از آغاز و انجام خود دارد در مرکز این لایه واقع شده است. هنجارها، قوانین و مقررات اجتماعی در سطح و لایه بعدی قرار گرفته و متأثر و متناسب با لایه پیشین می‌باشد. نهادها و سازمان‌های اجتماعی بر اساس آرمان‌ها، هنجارها و مقررات یادشده و به دنبال آن زبان و نهادها و هم چنین مهارت‌ها و فن‌آوری‌های مختلف در سطوح بعدی قرار می‌گیرند. نسبیت‌فرهنگی به معنای ارزشمند بودن همه فرهنگ‌ها و اعتقاد به این که فرهنگ‌ها قیاس ناپذیرند؛ زیرا شرایط که فرهنگ‌ها در قالب آنها شکل می‌گیرند متفاوت هستند؛ پس فرهنگ هیچ ملتی با فرهنگ دیگر ملل قابل قیاس نیست. ارزش‌ها در فرهنگ‌ها متفاوت هستند و معیارهای ارزیابی نیز از فرهنگی تا فرهنگ دیگر تفاوت دارد. بنابراین نمی‌توان عناصر فرهنگی مردمی را با معیارهای فرهنگی دیگری سنجید، زیرا فرهنگ‌ها دارای ارزش‌های درونی هستند، همه فرهنگ‌ها اصیل و انسانی‌اند، هیچ فرهنگی بر فرهنگ دیگر برتری ندارد برخی از خطوط اصلی ادعای نسبیت فرهنگی درباره انسان، بدین قرار است: ?. انسان‌ها ماهیت یگانه ندارند؛ بلکه در جامعه و در متن فرهنگ‌های متنوع، با ماهیت‌های متفاوتی ساخته و پرداخته می‌شوند. زبان، نظام مفهومی و درک آنها از جهان نیز متفاوت می‌شود. ?. فرهنگ‌ها قیاس ناپذیرند؛ زیرا زبان‌ها که فرهنگ‌ها در قالب آنها شکل می‌گیرند متفاوت هستند ?. ارزش‌ها در فرهنگ‌ها متفاوت است، معیارهای ارزیابی نیز از فرهنگی تا فرهنگ دیگر تفاوت دارد. ?. فرهنگ‌ها دارای ارزش‌های درونی هستند، همه فرهنگ‌ها اصیل و انسانی‌اند. ?. با ترازوی خرد نمی‌توان تمام فرهنگ‌ها را ارزیابی کرد. خرد تنها معیار نیست. در قرآن و روایات نشانه‌هایی در جهت پذیرش نسبیت فرهنگی وجود دارد و هم آیات و روایاتی هست که این مسئله را رد می‌کند و باید با استفاده از تفسیر و به کمک خرد نظر نهایی دین اسلام را در این مورد جویا شد.نسبیّت‌گرایی فرهنگی، ملازم با این ادعای تجربی است که گروه‌های مختلف اجتماعی به قضایای اخلاقی اساساً مختلفی معتقدند. موضوع بررسی نسبیّت‌فرهنگی از آن جهت ضروری و بنیادی است که تلاش می‌کند، برخی از نظریات مطرح در علوم انسانی را مورد کنکاش قرار داده و در صورت درست بودن مورد استفاده قرار دهد و در صورت ناصحیح بودن آن نظریات، ضمن نقد عالمانه، معتقدان به فرهنگ دینی به ویژه فرهنگ اسلامی را از پرداختن و افتادن در آن باز دارد.با تحلیل نظری? نسبیّت فرهنگی و مهم‌تر از آن نتایج و لوازم و نیز چرایی پیدایش این نظریه در بستر تاریخ اندیشه و نگاه متفکرین غربی، قضاوت مقرون‌تر به صواب می‌توان در این مورد داشت.آیا هم? فرهنگ‌ها از سطح ارزش‌مندی یکسانی برخوردار هستند؟ اگر به یکسانی ارزش‌مند بودن فرهنگ‌ها رای بدهیم و به تعبیر دیگر ترازو و معیاری برای فرهنگ‌ها پیش نکشیم، در این صورت نسبیّت فرهنگی درست است. و ناگزیر می‌بایست بدون هیچ پیش-زمین? ذهنی و یا عقیده به هیچ اصل ثابت مطلق فرامکانی و فرازمانی به مطالع? فرهنگ‌ها بپردازیم و این همان توصیه و خواست نسبی‌گرایان فرهنگی است. امّا این سوال مطرح می-شود که چگونه می‌توان هم? رفتارهای آدمیان را اعم از خانواده‌دوستی یا مثلاً کشتار فرزندان به دلیل فقر اقتصادی همسان هم قرار داد و هردو را پذیرفت؟ هدف اصلی این پژوهش عبارت است از «بررسی نسبیّت فرهنگی با رویکرد دینی از منظر قرآن و سنت و مقایسه آن با دیدگاه معتقدان به آن» در راستای هدف مذکور، چند هدف ویژه به شرح زیر مد نظر است:1. بازخوانی مفهوم نسبیّت فرهنگی از منظرهای مختلف. 2. بررسی نسبیّت فرهنگی از منظر قرآن کریم و سنت و دیدگاه معتقدان به این موضوع. 3. بررسی و مقایسه ادل? قرآن کریم و سنت نسبت به نسبیّت فرهنگی با معتقدان به این موضوع. 4. بررسی و مقایسه مولفه‌های فرهنگ مطلوب از منظر قرآن‌کریم و سنت با معتقدان به این موضوع.سوال‌هایی که این پژوهش با توجّه به هدف‌های مذکور، در صدد پاسخ‌گویی به آنها است، شامل موارد زبر می‌شود: 1. دیدگاه معتقدین به نسیبّت‌فرهنگی در این مورد چیست؟ 2. دلایل معتقدین به نسبیّت‌فرهنگی در این زمینه چیست؟ 3. مولفه‌های فرهنگی غرب که خاستگاه نسبیّت‌فرهنگی است کدامند؟ 4. مولفه‌های فرهنگ مورد نظر قرآن و روایات اسلامی کدامند؟ 5. نظر قرآن و روایات، پیرامون نسبیّت فرهنگی چیست؟در این پژوهش با توجّه به موضوع تحقیق روش تحقیق تحلیل محتوایی دنبال شده و موضوع بحث با روش توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت. که نتایج حاصل این است که به نظر می‌رسد عقیده به نسبیّت‌فرهنگی یا مطلق گرایی به صورت موجب? کلیّه غلط است. اعتقاد به نسبیّت-فرهنگی و یا مطلق بودن در هم? موارد صحیح نیست. بلکه با توجّه به آیات و روایات مذکور به دست می‌آید که در هر نوع عقیده، ارزش، هنجار و رفتاری که با سعادت و شقاوت اخروی انسان مرتبط است فرهنگ و اصول آن باید مطلق نگریسته شود و در جایی که تنها شیوه‌های مختلف زندگی بدون تأثیر ایجابی و سلبی آنها بر سعادت و شقاوت انسان‌ها جریان دارد، نسبیّت قابل پذیرش است. بنابر این فرهنگ به نحو موجب? کلیه نه نسبی است و نه مطلق. آن بخش از عقاید، خلقیات، هنجارها، ارزش‌ها و بالاخره هم? زوایای فرهنگ که در سعادت یا شقاوت انسان‌ها موثّر هستند از اطلاق برخوردارند و آن بخش که تنها شیوه‌های بایست? زندگی آنها را تعیین می‌کنند و دخالتی در سعادت یا شقاوت ندارند، از نسبیّت برخوردارند. به عنوان نتیجه‌گیری نهایی، نسبیّت-گرایی فرهنگی را به در پنج شاخه می‌توان مورد بررسی قرار داد: 1. نسبی‌گرایی فرهنگی هنجاری یا اخلاقی؛ که مورد قبول اسلام است2. نسبی‌گرایی فرهنگی نجات‌بخشی؛ با تذکر این نکته که حق و باطل بودن غیر از نجات یافتن است، این نوع از نسبیت مورد پذیرش اسلام است 3. نسبی‌گرایی فرهنگی معرفت‌شناختی؛ به این معنی که فرهنگ در هر جامعه‌ای نه بدتر و نه بهتر از دیگران است. بلکه همه نسبت به توجیه هنجارها و ارزش‌های فرهنگی خودشان با هم برابر هستند. این نوع از نسبیت گرایی نیز با توجّه به آیات و روایات مورد قبول نیست. 4. نسبی‌گرایی فرهنگی حقیقت-شناختی؛ چنین نیست که حقایق دینی و ارزش‌های موجود در شرایع گذشته و آخرین شریعت یکسان و هم سنگ باشند. آنچه در شرایع گذشته به صورت صحیح و نه محرّف آن، یافت می‌شود به صورت کامل‌تر و عمیق‌تر در اسلام موجود است 5. نسبی‌گرایی فرهنگی وظیفه‌شناختی؛ اینکه برای اطاعت از امر الهی و رسیدن به نجات و رستگاری نیازی نیست حتماً فرهنگ خاصّی داشته باشیم. ضمن تصدیق این مطلب که ادیان پیشین و لاجرم فرهنگ مبتنی بر آموزه‌های راستین آنها در زمان خود حق بوده‌اند و وظیف? بشریّت ایمان آوردن به آنها بوده است، امّا در موقعیّت فعلی، تنها فرهنگ مورد قبول اسلام است و لو اینکه اکثریّت انسان‌ها تا قبل از ظهور حضرت حجت (عج) عملاً گرایشی به آن نشان ندهند.

قرآن به عنوان پیام الهی، وقتی هدایت بخش و سعادت آفرین است که به درستی فهمیده شود و در محور زندگی قرار بگیرد. فهم قرآن، مبانی و زیرساخت‌های اعتقادی خاصی دارد که پذیرفته‌شده همۀ فرق اسلامی است و مهم‌ترین آنها عبارتند از: وحیانیّت، مبتنی بر عقل و فطرت، معرفتبخشی و واقعی بودن، حکیمانه بودن، هدایتگری، درخور فهم بودن و... که تشکیک در هر یک از این مبانی، اعتبار قرآن را مخدوش می‌کند. مبانی هرمنوتیک فلسفی عبارتند از: محوریّت مفسّر، دیالکتیک در فهم، اتفاقی بودن فهم، غیرِ روشمند و منطق گریزی فهم، تاریخمندی فهم و نقش اساسی پیش فرض‌ها در به‌دست‌آمدن فهم. برون داد این مبانی عبارتند از: بی توجهی به ارادۀ مؤلّف، نبود معیار برای فهم درست، ناممکن بودن فهم ثابت و عینی، توجیه قرائت‌های مختلف از متن واحد، شکاکیّت، نسبیّت و پلورالیسم در فهم. نگارنده در مقاله اعتقاد دارد که اصول و مبانی هرمنوتیک فلسفی با مبانی فهم قرآن در تقابل جدّی هستند و امکان جمع بین آنها وجود ندارد. کسانی که تلاش می‌کنند بین مبانی فهم قرآن با هرمنوتیک فلسفی هماهنگی ایجاد کنند، در عمل چاره‌ای جز توجیه و تأویل مبانی قرآن در راستای نتایج هرمنوتیک فلسفی نخواهند داشت.

تصویرگری و تصویرپردازی یکی از وجوه اعجاز هنری قرآن کریم بشمار می رود. قرآن کریم با بهره گیری از آواها، حروف، واژگان و ترکیبات موجود، در ذهن مخاطبان خود تصویری زنده و پویا از تمام پدیده ها به نمایش گذاشته است که با ذهنی آفرینش گر و موهبتی الهی می توان تصاویر موجود در آیات را درک نمود. تصاویر قرآن همه دارای معیار است و رکن اصلی همه این تصاویر، هماهنگی آن ها با هدف هدایتی قرآن است که برای فهم بهتر این تصاویر باید به الفاظ و دلالت های لغوی و معنوی آن ها و نواخت موسیقیایی جملات و صورت ها و سایه های الفاظ هم آهنگ توجه نمود. یکی از زیباترین تصویرگری ها و تصویرسازی های قرآن کریم، در سُوَر مسبّحات (اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی) متجلّی است.باید گفت وحدت اندیشه با اهتمام به تسبیح و تحمید و جایگاه ویژه پیامبر و اهل بیت(ع)، انفاق و نقش برجسته آن در کمال آدمی، در سایه دو صفت حکیم و عزیز بر تصاویر این سُوَر حاکم است و هر یک از این تصاویر در عین برخورداری از یک استقلال شخصیّتی، واجد نوعی ارتباط درونی با سایر تصاویر است. این مقاله به بخشی از اعجاز قرآن کریم از مجرای کارکرد تصویر هنری سُوَر مسبّحات پرداخته است. در تصویرگری های سُوَر مسبّحات تسبیح خدای متعال از سوی تمامی موجودات به شکل واضح نمایان است و از سوی دیگر عزّت و حکمت، رنگ غالب این تصاویر می باشد.تصویرگری و تصویرپردازی یکی از وجوه اعجاز هنری قرآن کریم بشمار می رود. قرآن کریم با بهره گیری از آواها، حروف، واژگان و ترکیبات موجود، در ذهن مخاطبان خود تصویری زنده و پویا از تمام پدیده ها به نمایش گذاشته است که با ذهنی آفرینش گر و موهبتی الهی می توان تصاویر موجود در آیات را درک نمود. تصاویر قرآن همه دارای معیار است و رکن اصلی همه این تصاویر، هماهنگی آن ها با هدف هدایتی قرآن است که برای فهم بهتر این تصاویر باید به الفاظ و دلالت های لغوی و معنوی آن ها و نواخت موسیقیایی جملات و صورت ها و سایه های الفاظ هم آهنگ توجه نمود. یکی از زیباترین تصویرگری ها و تصویرسازی های قرآن کریم، در سُوَر مسبّحات (اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی) متجلّی است.باید گفت وحدت اندیشه با اهتمام به تسبیح و تحمید و جایگاه ویژه پیامبر و اهل بیت(ع)، انفاق و نقش برجسته آن در کمال آدمی، در سایه دو صفت حکیم و عزیز بر تصاویر این سُوَر حاکم است و هر یک از این تصاویر در عین برخورداری از یک استقلال شخصیّتی، واجد نوعی ارتباط درونی با سایر تصاویر است. این مقاله به بخشی از اعجاز قرآن کریم از مجرای کارکرد تصویر هنری سُوَر مسبّحات پرداخته است. در تصویرگری های سُوَر مسبّحات تسبیح خدای متعال از سوی تمامی موجودات به شکل واضح نمایان است و از سوی دیگر عزّت و حکمت، رنگ غالب این تصاویر می باشد.

پاره ای از اندیشمندان معاصر، از سر بی مهری به قرآن نگریسته اند و کاربست آموزه های آن را در انحصار ملیت، منطقه و عصر خاصی می دانند. اینان به تَبَع چنین باوری، جامعیت مورد اعتنای قرآن را نیز انکار می نمایند. نوشتار حاضر با توجه به آرای علامة طباطبایی، از منظر درون دینی و با رویکردی تحلیلی کوشیده است ضمن بررسی مدل ول آیات مربوط به: جهانی بودن و جاودانگی قرآن، جهانی بودن و جاودانگی رسالت پیامبر’، و جهانی و جاودانه بودن قرآن و رسالت پیامبر’، به تبیین تلازم بین دو مقولۀ مهم جهانی و جاودانی بودن قرآن با جامعیت آن بپردازد. اهمیت این پژوهش ازآن رو است که با اثبات مدلول آیات مربوط ظبه جهانی و جاودانه بودن قرآن و رسالت پیامبرر’، ناگزیر تلازم آن با مقولۀ جامعیت اثبات شده، قابل نفی و انکار نخواهد بود.