جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه حکمت از دیرباز به‌ عنوان یکی از معناهای محوری حوزه معرفت در قرآن مورد توجه عالمان اسلامی بوده است. از سوی دیگر می‌توان حکمت را به‌مثابه مفهومی جهانی در نظر گرفت که در دوره جدید در غرب ادبیات وسیعی حول آن به وجود آمده و این مفهوم از جهات مختلف فلسفی، دینی، اخلاقی، روان‌شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است. در این مقاله، مفهوم قرآنی حکمت در تطبیقی نامتوازن با مفهوم جهانی حکمت و با استفاده از شواهد زبان‌شناختی اعم از ریشه‌شناسی واژه و بررسی روابط همنشینی و سیاقی آن در قرآن تحلیل ‌شده و این نتیجه حاصل ‌شده است که مفهوم قرآنی حکمت در ادامه مفهوم سامی آن، یک مفهوم ساخت‌یافته و دارای بار معنایی غنی دانشی است که با مفهوم جهانی تعریف ‌شده در قالب نظریه تقابل انسان‌محوری با کلام‌محوری تناظر دارد و بر رابطه‌ای پررنگ بین علم و عمل و بر دانشی عملی (مثل مهارت) دلالت دارد. حکمت در قرآن به دو مفهوم الف) یک سجیه اخلاقی و توانایی انسان‌شناختی در مواجهه کلی با زندگی و ب) مجموعه تعالیمی که حاصل ممارست در این توانایی هستند، به‌کار رفته است. مفهوم نخست، گوهر نایابی است که خدای متعال تنها به بندگان خاصی عطا می‌کند اما مفهوم دوم مجموعه آموزه‌هایی است که از سوی خدای حکیم و انسان‌های حکیم برای هدایت مردم صادر می‌شود. حجم عمده این تعالیم را توصیه‌هایی اخلاقی تشکیل می‌دهد که بر معرفتی نظری متکی است که به‌اختصار بازگویی می‌شود.

«نذر» از جمله انگاره‏های دینی در قرآن کریم است که مطالعه پیرامون ماهیت و احکام مربوط به آن، همواره مورد توجه عالمان مسلمان قرار داشته است. فاصله‏های تاریخی- گفتمانی موجب شده است، لغویان و مفسران معنای انگاره قرآنی «نذر» را به معنای ساخت‏یافته‏ آن در دانش فقه نزدیک دانند. پژوهش حاضر می‏کوشد برای بازکاوی ماهیت «نذر» در بافت نزول قرآن کریم، از داده‏های زبان‏شناسی تاریخی و مطالعات بین‏الادیانی بهره گیرد. پی‌جویی واژه عربی «نذر» در زبان‏های خویشاوند و بررسی این آیین در دیگر ادیان سامی نشان می‏دهد که برخلاف تصور رایج میان عالمان مسلمان، «نذر» در عصر نزول قرآن کریم بر دو گونه متفاوت از مناسک دینی اطلاق می‏شده است. بخشی از کاربردهای «نذر» در آیات قرآنی در ارتباط با معنای «عهد کردن» و ناظر به مطلق پیمان‏های نذرکننده با خدا، و بخش دیگر در ارتباط با معنای «وقف شدن (برای انجام کاری)» و ناظر به مناسکی خاص همراه با دوره موقت یا دائمی از امساک بوده است.

هم در انجیل و هم در قرآن، چندین مورد از سلطه و علم خداوند به انسان ذکر شده است، اما توجه به این نکته حائز اهمیت است که این امتیاز برای انسان مطلق نیست. سؤال مرد این تحقیق، خواندن آیات مربوطه از انجیل و قرآن برای بررسی آن شرایط است. رویکرد این مقاله، الهیات تطبیقی ​​کتب مقدس ابراهیمی است و روش‌های مورد استفاده در ریشه‌شناسی لغوی رایج است. جمله اصلی مقاله این است که هم در انجیل و هم در قرآن، قدرت و فرمانروایی انسان و همچنین علم موهبت مشروط به عادل و مسئولیت پذیری است. آنگاه انسان باید نسبت به همه امتیازاتی که به او داده شده پاسخگوی خداوند باشد و تنها از این طریق می توان نقش خود را به عنوان تصویر خدا ایفا کرد.

معنای واژه موالی به کار رفته در آیه (مریم/5) و آنچه حضرت یحیی (ع) بنا بود از پدر خود به ارث ببرد، در آثار تفسیری محل مناقشه بوده و این در حالی است که در باره ریشه لغوی آن توضیحاتی داده نشده است. در این پژوهش، پرسش اصلی در باره ریشه لغوی این واژه و نیز ریشه‌های فرهنگی جایگاه زکریاست که آیه یاد شده از آن سخن آورده است. همچنین در این مقاله، به دنبال آن هستیم که درک مناسبی از واژه و کلیت آیه داشته باشیم، به گونه‌ای که ربط معنایی کافی به مضمون سیاق داشته باشد و انسجام معنایی آیات آغازین سوره مریم را بیشتر تأمین کند. از نظر روش‌شناسی، در این مقاله از یک سو مطالعه تطبیقی سامی برای روشن شدن معنای کلیدواژه موالی استفاده می‌شود و از سوی دیگر کلیت معنای آیه برپایه مطالعه تطبیقی متون ادیان، مشخصاً مقایسه میان مضامین قرآن کریم با عهد جدید و اطلاعات مرتبط در منابع دینی یهود مورد بررسی قرار می‌گیرد. بر اساس پایه این اصطلاح، واژه گعزی (حبشی) مَوَاعَل به معنای "(وظایف) روزانه" است که در تحریر حبشی از انجیل لوقا به کار رفته است و به "فرقه‌های احبار" در سنت یهودی اشاره دارد. لایه دوم معنایی، یک ریشه یمنی- حبشی به معنای "راهنمایی کردن" است که به لایه اولیه معنایی سرایت کرده و این ترکیب، در حبشه پیش از اسلام شکل گرفته است. بنابراین، واژه قرآنی موالی در آیه مورد بحث، اصطلاحی مربوط به فرهنگ اهل کتاب پیش از اسلام است و از اصلی حبشی برخاسته است.

در نظر ونزبرو متن قرآن متشکل از واحدهایی کوتاه و مجزاست که در طی فرایندی تدریجی بسط ‌یافته‌اند و کنار هم قرارگرفته‌اند. با این فرض هدف از تحلیل ادبی متن قرآن شناختن این واحدهای مستقل، که ونزبرو آن‌ها را بیانات پیامبرانه می‌نامد، و بررسی فرم‌های مرتبط با آن‌ها و مراحل تاریخی گسترش آن‌هاست. در این راستا وی برای نمونه به تحلیل تحریر‌های مختلف داستان‌ شعیب در قرآن می‌پردازد و تحریر‌های مختلف این داستان‌ را نمایانگر وجود سنت‌های مختلف و مستقل در قرآن می‌داند که تفاوت در الگوی روایت در این تحریر‌ها ریشه‌ در اختلاف و استقلال آن سنت‌ها از یکدیگر دارد. به‌زعم ونزبرو این تفاوت به گونه‌ای‌است که بیش از یک نسل برای پدید آمدن آن لازم ‌است و از این امر به‌عنوان شاهدی برای تدوین دیرهنگام متن نهایی قرآن، یعنی اواخر قرن دوم، استفاده‌ می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی-انتقادی به تبیین و ارزیابی تحلیل ادبی ونزبرو از آیات مرتبط با داستان شعیب در قرآن و نتایج آن می‌پردازد و نشان‌می‌دهد که تحلیل ونزبرو بر پایۀ فرض‌هایی کلی استوار است که اعتبار آن‌ها محل مناقشه‌است.

نقدهای مخالفان به قرآن از دیرباز به صورت‌های مختلف طرح، و متقابلاً با جواب دانشمندان مسلمان روبه‌رو شده‌است. در این میان، ساختارهای ادبی قرآن، حجم بسیاری از شبهات را به خود اختصاص داده‌ که از این شبهات، برخی مرتبط با استعمال ساختار جمع برای مدلول مثنی است. «بازگرداندن ضمیر جمع به مرجع مثنی» در آیات 18 حج و 9 حجرات؛ همچنین «آوردن واژۀ جمع به جای مثنی» در آیات 4 تحریم و 38 مائده اهمّ شبهات مطرح شده در این باره است. مقالۀ پیش‌رو در صدد پاسخ به شبهات فوق برآمده و نیز به دنبال این است که در چه مواضعی ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به کار رفته و چه تحلیلی برای این کاربرد‌ها از منظر زبان‌شناسی می‌توان ارائه‌کرد؟ علاوه بر پاسخ نحویان سنتی از جمله «کراهت اضافه دو واژه مثنی» که مبتنی بر آموزه‌های نحوی و بلاغی است، این شبهات از منظر دستور تطبیقی زبان‌های سامی نیز قابل نقد و پاسخ‌گویی‌اند. چه اینکه با مطالعۀ زبان‌های خویشاوند عربی، نظیر: عبری، سریانی و دیگر زبان‌های سامی، مشخص می‌گردد که در این زبان­ها ساختار مثنی به عنوان یک ساختار صرفی مورد استفاده نبوده و ساختار جمع جایگزین آن شده ‌است. در این زبان‌ها، تنها نمونه‌هایی محدود از واژگان با علامت مثنی یافت می‌شوند. در آیات بسیاری از قرآن نیز، با وجود اینکه کاربرد مثنی مطابق با قواعد مربوطه صورت گرفته، با مطالعۀ ساختارهای منحصر‌به‌فرد مثنی، نمایان می‌شود که این ساختار در زبان عربی قرآنی، وضعیتی منعطف دارد و در برخی کاربردها همانند دیگر خویشاوندانش به سمت ساختار جمع گرایش‌ یافته ‌است. کاربرد ساختار جمع برای مدلول مثنی در قرآن به دسته‌های زیر قابل تقسیم است: «استفاده از فعل جمع برای مثنی»، «استفاده از ضمیر جمع برای مثنی»، «استفاده از قید مخصوص جمع برای مثنی»، «استفاده از واژۀ جمع برای مثنی در حالت اسمی» و «استفاده از وصف جمع برای مثنی».

یکی از آیات قرآن کریم که در طول سده‏ های متمادی، موضوع گفتگوهای درازدامن قرار گرفته، آیه شریفه بقره/104 است که به گفته مفسران، مسلمانان را از به‏ کارگیری تعبیر «راعِنا» بازداشته و ملزم به جایگزینی آن با تعبیر «انْظُرْنا» کرده است. به رغم آنکه عالمان تفسیر در خصوص معنای «راعنا» و دلایل نهی از گفتن آن، بالغ بر هفت نظرگاه تفسیری پیش افکنده ‏اند، هنوز ابعاد و زوایایی از بحث باقی مانده است که می ‏طلبد با اتخاذ رویکردهای جدیدِ مطالعاتی، از نو به بحث گذاشته شود. پژوهش حاضر با هدف جبران این خلأ مطالعاتی در صدد است با عنایت به داده ‏های زبان‏شناختی و بین ‏الادیانی که پیشتر از نظرها دور مانده است، تحلیلی جدید از مخاطبانِ این آیه شریفه و معنای «راعنا» عرضه نماید. در این پژوهش اثبات می‏ شود که اهل کتاب با اثرپذیری از آموزه‏ های عهدینی، رابطه «پیامبر اکرم ـ پیروان» را در قالب رابطه «شبان ـ گوسفندان» صورت‏بندی می‏ کردند. این در حالی است که خداوند متعال در آیه شریفه بقره/104، مؤمنانِ اهل کتاب را به وانهادنِ استعاره‏ عهدینیِ شبانی امر کرده و بدین سان، آنان را نه صرفاً به جایگزینی تعبیر «راعنا» با «انظرنا»، که به تغییر در صورت‏بندی رابطه پیامبر اکرم(ص) با توده‏ های مردم فراخوانده است.

شیعیان از دیرباز در بومهای مختلف جهان اسلام زندگی می‌کرده، و حلقه‌های درس و بحث علمی هم داشته‌اند. گاه این حلقه‌های درس در امتداد زمان توسعه می‌یافته، و به پایگیری زنجیره‌های استاد و شاگردی می‌انجامیده، و تعالیمی را پدید می‌آورده که نسل اندر نسل منتقل می‌شده است. بدین سان، حوزه‌هایی علمی پدید می‌آمده که گاه مدتی طولانی استمرار داشته، و مکاتبی متمایز و شاخص را در خود جای می‌داده است؛ مکاتبی که بسیارشان هم اکنون کمتر شناخته شده‌اند. برخی از این حوزه‌های علمی مشهور، و بر جریانهای فرهنگی جهان تشیع بسی اثرگذار بوده‌اند؛ آن سان که در بارۀ کوفه و قم چنین می‌توان گفت. به نظر می‌رسد جایگاه برجستۀ این قبیل حوزه‌ها سبب شده است عالمان نسلهای بعد و نیز، محققان معاصر در تحلیلهای خویش از تاریخ علوم و معارف شیعی، کمتر به حوزه‌های دیگر توجه کنند و کارکرد آنها را بجویند. بناست که در این مطالعه، با مروری بر مهمترین بومهای شیعه‌نشین در جهان اسلام، حوزه‌های فرعی و کم شناختۀ فرهنگ شیعی، گرایشهای فکری غالب در هر یک، و شخصیتهای اثرگذار در هر بوم را بازشناسیم. این کوشش، مدخلی خواهد بود برای شناخت مکاتب فکری کم شناختۀ شیعی، امتداد تاریخی هر یک، و البته آموزه‌های متمایزی که هر یک داشته‌اند.