جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهتدبّر در قرآن یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مفاهیم قرآنی به شمار می‌آید که به تصریح خود آیات، غایت نزول قرآن کریم است. اگرچه پژوهش و تحقیق حول واژه مذکور در سده‌های نخستین شروع شده است، لیکن باید اذعان نمود که در مدت چند ساله اخیر شاهد سیل تحقیق‌ و پژوهش در رابطه با تبیین بیشتر ابعاد واژه تدبّر می‌باشیم. جستار در پیش‌رو نیز به نوبه خود در تلاش است این‌بار با بکارگیری ابزار علم معناشناسی و زبان‌شناسی به تحلیل مولفه‌های معنایی تدبّر بپردازد. از این‌رو مباحث حول تدبّر با تکیه بر سه رویکرد ساختاری، ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره پی‌گرفته شده است. با عنایت به رویکرد ساختاری می‌توان واژه تدبّر در قرآن را نوعی از فهم و ادراکی از طریق سمع کلام الله و سنجش نسبت آن با رسولی الهی (به عنوان تلاوت‌کننده/ تالی) جهت دریافت قلبی دلالت آیات بر منشأ الهی آن بیان داشت. از طرف دیگر با تاکید بر رویکرد ریشه‌شناسی سعی شده است تا فرایند ساخت این واژه از ماده [دبر] به ساخت «تدبّر» به کمک ساخت مشابه (تیپولوژی) آن در زبان انگلیسی تبیین گردد و سرانجامبا تکیه بر رویکرد تاریخ‌انگاره تلاشی در ارائه تحلیلی تاریخی از انگاره تدبّر صورت پذیرفته است. واژگان کلیدی: قرآن کریم، تدبّر، معناشناسی، ساختاری، ریشه‌شناسی، تاریخ انگاره.

مباحث کلامی در سیر تحول خود تا پیدا کردن جایگاه کنونی خویش در چهارچوب مکاتب کلامی راهی پرفراز و نشیب را پیموده‌اند و دستیابی به چگونگی این تحول-که برتر مطالعه تاریخی میسر می‌باشد-نگرش ما به مباحث کلامی را ژرف‌تر می‌کند. یکی از مباحثی که به روشنی بعد از اثبات وجود خدا مهم‌ترین مبحث کلامی می‌باشد صفات خدا است . مساله آفرینی صفات در کلام در دو نگرش متفاوت صورت می‌پذیرد، در نگرش نخست صفات به طور کلی مدنظر قرار می‌گیرند و در نگرش دوم تک‌تک صفات مورد بحث می‌باشند و پرواضح است که در مورد هر یک از صفات مناقشات کلامی مخصوصی صورت گرفته است که با مناقشات صورت پذیرفته درباره دیگر صفات متفاوت می‌باشد. اما در نگرش نخست صفات در دید کلی مد نظر می‌باشند و مناقشات انجام گرفته مختص یک صفت نمی‌باشد، در این نگرش می‌توان دو گونه بررسی اصلی را آزمود یکی بررسی "وجودشناختی" و دیگری بررسی "معنی‌شناختی". در بررسی "وجودشناختی" پاسخ به این سوال که آیا صفات وجود واقعی دارند یا نه؟. مورد تحقیق قرار می‌گیرد ولی در بررسی "معنی‌شناختی" آنچه مورد مطالعه قرار می‌گیرد فرمول بیان‌کننده تعبیر متکلمین از صفات و نوع تفسیر و تبیین ایشان از صفات می‌باشد. اگر چه این دو نوع بررسی دو گونه متفاوت می‌باشند لیکن دارای وابستگی به یکدیگر هستند و این وابستگی قابل توجه می‌باشد. کسانی که در بعد "وجودشناختی" به طور کامل واقعیت صفات را می‌پذیرند خود را بی‌نیاز از ارائه فرمول دانسته و تفسیر و تبیینی برای صفات ارائه نمی‌کنند اما کسانی که واقعیت صفات را نمی‌پذیرند و یا به نوعی به این موضع گرایش دارند درصدد بیان فرمولی برای صفات بوده و به تفسیر و تبیین آنها پرداخته‌اند. با توجه به این مساله بیان می‌داریم که "ضدصفاتیان" (منکرین واقعیت صفات) دو نوع فرمول "عین ذات بودن صفات " و "صرف نام بودن صفات " را ارائه کرده‌اند که فرمول نخست خود نیز دارای دو تفسیر "فعلی" و "منفی" از صفات می‌باشد. در کدر ایشان کسانی از "صفاتیه" که گرایش به ایشان دارند فرمول "صفات نه خدایند نه غیر او" را ارائه می‌کنند. بدین ترتیب باید گفت که اندیشه صفات در خلال این سده‌های دوم و سوم هجری چهار فرمول را به خود دیده است که هر کدام از نظر پیچیدگی و سادگی با یکدیگر متفاوت می‌باشند و در نهایت این فرمولها در اوایل سده چهارم جای خود را به نظریه "احوال" می‌دهند.

هدف از پایان نامه حاضر، بررسی پیوستگی معنایی آیات یا ارتباط درونی بین آیات قرآن کریم است. تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته مشتمل بر سه فصل است. در فصل اول توقیفی بودن ترتیب آیات بررسی می شود. و نیز روش های نقد متون و نقش لانها در بررسی پیوستگی معنایی آیات ذکر می گردد که روشهای سنتی ، شکل مدارانه، نمادین، پدیدار شناختی،بلاغتی و روش کاربردی بررسی شده است. فصل دوم شامل نگاهی اجمالی به نحوه برخورد سه تفسیر مجمع البیان، فی ظلال القرآن و المیزان با مساله تناسب آیات است. نهایتا" در فصل سوم پیوستگی معنایی آیات در ‎۱۴ سوره مورد بررسی قرار می گیرد. بر اساس یافته های تحقیق، گرچه در نگاه اول ارتباط درونی آیات به چشم نمی آید، اما نه تنها این مساله وجود دارد، بلکه با تفکری روش مند می توان آن را کشف و بیان نمود. راز این کشف قرار گرفتن در فضای سوره است تا از برکت دریافت وحدت فضای سوره، برانسجام و پیوند معنایی آیات نیز پی برد. تفکر و تدبر به معنای دقیق قرآنی و یافتن روشی مناسب، باعث قرار گرفتن در چنین فضایی می شود. توجه به آغاز و فرجام هر سوره، تکرا تلاوت، توجه به رکوعات سوره ها، کلمات کلیدی، سیاق کلام و نحوه بیان مطالب از سویی و نگرش به موقعیت تاریخی، شان نزول، مخاطبین، داستانها، امثال و اشاراتی که در سوره به آنها پرداخته شده روشی مناسب برای راه یابی به فضای سوره و یافتن محور موضوعی است. آنگاه تحلیل و تفسیر سوره براساس این محور موضوعی و در آن فضا بخش پایانی مطالعه و بررسی موضوع است .

در بررسی اسنادی روایات اصلی جمع قرآن نقش ابن شهاب زهری به عنوان جامع و حلقه مشترک این روایات به خوبی به چشم می خورد. راویان این دسته روایات - که حکایت از جمع قرآن توسط ابوبکر عمر و عثمان دارد - عمدتا" مدنی بوده، اشاره ای به جمع قرآن توسط حضرت علی (ع) ندارند. با توجه به جایگاه محوری زهری به عنوان نماینده گروه مدنی اصحاب اثر در ربع نخست سده دو هجری و نیز به عنوان اول مدون حدیث نبوی به نظر می رسد وی بهترین منبع نقل حدیث برای راویان بعد از خود بوده است. از این رو وی روایاتی از جمع قرآن را که در انتهای قرن یک هجری رایج بوده نقل کرده و رواج دهنده اصلی این روایات، بعد از خود بوده است. از سوی دیگر روحیه انحصارگرایی علمای مدینه باعث شد تا به دنبال یکسان سازی مصاحف و اصل قرار دادن مصاحف مدینه تنها ایشان به روایات جمع قرآن اهتمام ورزند. علی رغم آنکه زهری حضرت علی(ع) را جزو خلفای راشدین نمی شمرده و عثمان را فصل از او می دانسته و بر اساس روایتی در ابوبکر و عمر توقف می کرده است نمی توان مطمئن شد که او در عدم نقل روایات جمع قرآن توسط حضرت علی(ع) تعمدی به خرج داده باشد. روایت جمع قرآن توسط حضرت علی(ع) را قاعدا" باید متعلق به بوم کوفه مرکز حکومتی حضرت علی(ع) و نیز محل اجتماع طرفداران ایشان دانست که از شیوع زیادی بر خوردار نبوده است.

مساله ی علت یابی تحول دیدگاه های تفسیری مطرح شده پیرامون یک متن قرآنی، در حوزه مباحث قرآنی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پایان نامه بدنبال پاسخ به این پرسش اصلی سامان یافته است که چرا آراء تفسیری مفسران، پیرامون برخی از عبارات قرآنی در طول تاریخ تفسیر متحول شده و میان آنها اختلاف و گاه تعارض وجود دارد. هدف از نگارش این پایان نامه طرح مفهوم میثاق اجتماعی (قرارداد اجتماعی) به عنوان یک عامل در تحول آراء تفسیری به منظور پاسخ به این پرسش اصلی است. میثاق اجتماعی را می توان به مجموعه قواعد و الگوهایی تعریف کرد که به صورت مجموعه ای از دانسته ها در سطح ناخودگاه ذهن افراد قرار دارند، و تمام انواع کنش های آنها را تحت تاثیر قرار می دهند. آنها زاده ی گفتمان ها هستند و با تحول آنها متحول می شوند. تحول آراء تفسیری بر پایه ی این مفهوم اینگونه قابل تبیین است که با گذر زمان و تحول گفتمان ها، میثاق های نو پدید می آیند که موجب شکل گیری یک اندیشه ی تفسیری متفاوت نسبت به سایر دوره های تاریخی می گردند. به این ترتیب تفسیر یک عبارت قرآنی متحول می گردد. نو بودن گونه ی پرداخت به این پرسش، موجب شد تا دو پژوهش مستقل برای رفع نقیصه ی موجود در مبانی نظری در فصل نخست صورت بگیرد. در انجام این دو پژوهش از علوم اجتماعی و سه حوزه ی تاریخ، نقد ادبی و نشانه شناسی از علوم انسانی بهره گرفته شد. نتیجه ی این دو پژوهش دستیابی به تعریفی روشن تر از میثاق اجتماعی بوده است. سابق بودن این پژوهش، نیز موجب گشت تا فصلی جداگانه به مباحث روش شناختی اختصاص یابد، که در اصل روش شناسی تفسیر متون ادبی است. در فصل سوم که بدنه ی اصلی پایان نامه را تشکیل می دهد، به بررسی تحولا تفسیری ‎7‎ عبارت قرآنی پرداخته شده است. در این بررسیها تلاش شد تا میثاق های اجتماعی موثر در این تحولات در دوره های تاریخی متقدم (‎6-1‎ق)، میانه (‎9-7‎ق)، متأخر (‎12-10‎ق) و معاصر (‎14-13‎ق) مورد بررسی قرار گیرد. در انتخاب دیدگاهها این مسأله مورد توجه قرار گرفت که مفسر در مورد آیه ی مورد نظر رویکردی اجتماعی داشته باشد و تلاش کرده باشد تا آیه ی مورد بحث را با توجه به واقعیت عصر خود فهم کند.

اهمیت مساله عقل در مباحثات عصر حاضر و لزوم توجه به بازتاب عقل و عقلانیت؛ حدود کارکرد و حدود مفهومی آن ، ضرورت معرفی عقل را آشکار می سازد. معانی و تعاریف مختلفی از عقل در حوزه های دینی ارائه شده است که در بسیاری از موارد با هم خلط می شوند. آنچه این تحقیق در پی شناساندن آن است؛ عقل مراد قرآن است. برای این منظور سعی کرده ایم با تکیه بر آیات قرآن کاری کنیم که قرآن خود سخن بگوید و نات حد امکان مانع تاثیرگذاری پیش فرض های مکاتب مختلف در این زمینه شویم. روش ما در این تحقیق روش معنی شناختی با تکیه بر نظریه های حوزه های معنایی است با رویکرد همزمانی؛ ‎۴۹ آیه ای که " عقل " در آنها - آن هم صرفا در شکل فعلی - به کار رفته را مطالعه نمودیم و با استخراج مفاهیم همنشین و جانشین عقل سعی کردیم به حوزه معنایی عقل دست یابیم. با تحلیل کاربردها متوجه شدیم فعل عقل در بیش از نیمی از کاربردها با آیه - آیات"( معنای نشانه) همنشین شده است. این کثرت همنشینی ما را بر آن داشت که معنای عقل فعل عقل را از طریق این همنشینی در یابیم. خداوند آیات خود اعم از تکوینی و تشریعی را برای انسانها فرو می فرستد. این آیات و نشانه ها به خودی خود موضوعیت ندارند. بلکه خدا از انسان می خواهد از ظاهر این نشانه ها(دال ها) بگذرد و به باطن(مدلول) آنها دست یابد. در واقع آیات متعلق فعل عقل هستند. بنابراین فعل " عقل ، یعقل" در قرآن در معنای اصلی خود ناظر به کارکرد ذهنی است که عبارت از " رابطه برقرار کردن " میان آیات و مدالیل آنهاست و عاقل کسی است که به آیات به دید طریقی و نه استقلالی می نگرد. " رابطه برقرار کردن" که در معنای اصلی فعل عقل قرآنی آمده است. خود یکی از مولفه های معنای لغوی عقل می باشد.

مجموعه ای از مباحث مرتبط با قرآن که هر یک وجهی از وجوه مطالعات قرآنی را تبیین می کند یا به پرسشی از پرسش ها درباره قرآن می پردازد با عنوانکلی علوم قرآن نامیده می شود که آشنایی با هر یک از آنها نقش مهمی را در بهره گیری از محتوای قرآن ایفا می کند. بدین منظور نخستین گام ارائه تعریف علمی و دقیق اصطلاح علوم قرآن است تا در پرتو آن معلوم شود چه علومی را به درستی می توان علوم قرآن نامید . برخی از دانشمندان علوم قرآن کلیه مباحث متعلق به قرآن را تحت عنوان علوم قرآن نامیده اند ولی برخی دیگر تنها علومی را که از عوارض ذاتی و اختصاصی قران بحث می کنند علوم قرآن دانسته اند. بر عکس گروهی حتی مباحث مربوط به تاریخ مصاحف، بررسی اوصاف و ویژگی های قرآن کریم را علوم قرآن نام نهاده اند. دقیق ترین تعریفی که می توان ارائه داد این است که بگوییم منظور از علوم قرآن مجموعه علومی است که مقدمه فهم و تفسیر قرآن واقع می شوند. گام دوم آشنایی با شیوه های رده بندی علوم قرآن و تعیین جایگاه علوم قرآن در علوم اسلامی و نیز سلسله دانش بشری است. علوم قرآن را بر اساس ملاک هایی همچون موضوع، روش، تربیت تایخی، درون قرآنی یابرون قرآنی بودن و میزان کارآمدی در فهم و تفسیر قرآن می توان رده بندی نمود. روش برگزیده در این تحقیق، ملاک قرار دادن میزان کارآمدی هر یک از این علوم در فهم و تفسیر قرآن است. گام سوم، روش شناسی علوم قرآن است که به عنوان بخشی از مباحث مربوط به فلسفه علوم قرآن، با نگاهی معروف شناسانه از انواع درجه دوم به بازکاوی و بازنگری بیرونی علوم قرآن پرداخته و مبانی روش شناختی آنها را مورد بررسی قرار می دهد. نگارنده در فصل اول این تحقیق سراغ تعاریف و ضمن بررسی تحلیلی تعاریف مختلف علوم قرآن را مقدمه فهم و تفسیر قرآن دانسته است. در فصل دوم به ضرورت رده بندی علوم قرآن و تعیین جایگاه آن در علوم اسلامی و سلسله دانش بشری پرداخته و با ملاک قرار دادن کارآمدی هر یک از علوم قرآن در فهم و تفسیر قران الگویی را برای رده بندی این علوم ارائه داده است. در فصل سوم نیز درصدد اثبات این دیدگاه بوده است که علوم قرآن دانشی با موضوعات متعدد بوده و از تنوع روش ها برخوردار است. و به همین دلیل روش پژوهش ترکیبی اعم از روش نقلی، عقلی و تحلیلی زبانی را علوم قرآن پیشنهاد کرده و در نهایت نتیجه گرفته است که روشهای علوم مختلف اعم از علوم انسانی ، علوم تجربی، و علوم ریاضی در روش شناسی علوم قرآن کارآیی دارند.

از جمله مهمترین مسایل در متون مرجع ،سهولت در بازیابی اطلاعات است. از طرف دیگر قرآن - به عنوان محوری ترین منبع در حوزه مطالعات اسلامی - دارای یک شبکه مفهومی کامل و منسجمی است که اجزای آن به صورت نامرئی و پراکنده در آیات و سور پخش شده اند.این پراکندگی به نحوی است که محققین در یک مطالعه و تحقیق موضوعی ، در پیدا کردن آیات مورد نیاز با مشکل مواجه می شوند. راه حل این مشکل تالیف گنجواژه ای قرآنی است . رساله حاضر مقدمات نظری گنجواژه نویسی در حوزه قرآن کریم را بررسی نموده است.در این رساله فرای روش تحلیل معناشناختی، بااستفاده از روش تحلیل متن و بررسی مساله پیوستگی متن قرآن و یافتن روابط همنشینی و جانشینی شبکه مفهومی قرآن به عنوان زیر بنای طبقه بندی و با جایگزینی واژه هادر شبکه مکانهای پر تراکم واژگانی (حوزه های معنایی)مشاهده می شود . حوزه های معنایی سرشاخه های اصلی در طبقه بندی مفهومی قرآن هستند و بقیه واژه ها به ترتیب تراکم مفهومی خود به صورت نمودار درختی در شاخه های فرعی قرار می گیرند. نگارش گنجواژه قرآنی گام موثر و کلیدی در راستای ورود قرآن به عرصه اطلاع رسانی و انفورماتیک است.