جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نظریه های فرهنگی که تأثیر زبان شناسی، ساختگرایی و پساساختگرایی از هر کجا بر آن مشهود است، نظریه ای است که توسط نوری لوتمان (1993-1922) پرداخته و بسط یافته است. لوتمان نخستین فردی است که با تمرکز بر چرخه نظام مند فرهنگی که شامل بر متن هاست از موضوعی به نام “نشانه شناسی فرهنگ” سخن می گوید. در واقع، علی رغم شروع کردن از نشانه شناسی متنی (نخستین اثرش در رابطه با تحلیل متن های شعری است)، بی درنگ منظری تازه اتخاد می کند: اساساً تحلیل متن تابع شناسایی پردازش و پراکنش فرهنگی در مقیاسی کلی است و هر متن جایگاهی است که در آن شمار بسیار رمزگان ها در هم تنید و مناسبات و ساختارهای تازه ای به وجود می آورد.

استفاده از هدایت قرآن کریم در عصر کنونی نیازمند ترجمه آن به ادبیات کنونی ماست. در این راستا یکی از عرصه‌های تفسیری استفاده از رویکرد و ادبیات علوم انسانی در فهم معانی واژگان و آیات قرآنی است.در این پایان‌نامه معنای علم به عنوان یکی از معانی محوری قرآن کریم با رویکرد انسانشناختی بررسی می‌شود. اینکه علم فارغ از معانی پسینی در خود قرآن کریم به چه معناست و انسان در چه فرایندی به علم دست یافته و عنوان عالم می‌گیرد، مسأله‌ای است که با کمک رویکرد و نظریاتی از رشته انسان‌شناسی می‌توان بدان اندیشید.در یک تحلیل انسان‌شناختی می‌توان نظام علمی جوامع مختلف بشری را با تقابل بین انسان‌محوری و کلام‌محوری بررسی و دسته‌بندی کرد. نظام علمی جامعه عرب عصر نزول نظامی انسان‌محور بوده و به تبع دانشی که قرآن کریم از آن سخن می‌گوید در همین فضا قابل مطالعه است. در این فضا به انباشت و توسعه کلام به عنوان محصولات معرفتی اهمیت داده نمی‌شود، بلکه هدف علم در شکل‌گیری شخصیت انسانی دیده می‌شود، چنانکه منشأ علم نیز نه از تلفیق کلامی با کلامی دیگر و استنتاج کلامی جدید بلکه از تجربه زیسته بشری حاصل می‌شود.در تحلیل دیگر با کمک مبحث رسانه‌های سرد و گرم از نشانه شناسی، فرهنگ جوامع بشری را از حیث میزان سهم سخن و عمل در فرایند تعلیم دسته بندی می‌کنیم. کم‌گویی و آموزش عملی در فرهنگ عرب عصر نزول غلبه داشته و قرآن کریم نیز بر تطابق و موازنه بین سخن و عمل تاکیدی ویژه دارد.در ضمن ما برای درک بهتری از معنای تاریخی ماده علم و رسوبات معنایی آن در ذهن زبانی ناخوداگاه جامعه عرب، فصلی را به ریشه شناسی ماده علم در زبان های سامی اختصاص دادیم. در این فصل شکل گیری معنای علم را حاصل تطور معناهایی چون دیدن، تصویر، نشانه و... دانسته ایم.

نوزدهمین شماره مجله الکترونیکی «اندیشه مهر» وابسته به گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر دارای عناوین زیر است: گزارش مهم ترین نشست های اندیشه، مطالب بخش اول این شماره را تشکیل می دهد. از جمله این برنامه ها می توان به نشست های «تحلیل و ارزیابی جامعه شناسی پیتر برگر»، نشست «مطالعات میان رشته ای قرآن کریم»، «قرآن و معرفت شناسی»، «شب سیدجلال الدین آشتیانی»، «انسان، جامعه و تاریخ در نگاه شریعتی»، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد»، «تاریخ گرایی نوین»، «تأملی بر وضع فلسفه در ایران»، «آسیب شناسی نظریه های علم دینی و اسلامی سازی معرفت»، «مبانی حاکمیت و الگوهای دولت در فقه معاصر شیعه» و «حکمت در ادبیات ایران»، اشاره کرد./ گزارش رونمایی از کتاب «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» اثر احمدحسین شریفی در خبرگزاری مهر، و گزارشی از جلسات آموزشی «طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی»، از دیگر مطالب منتشر شده در بخش نخست شماره نوزدهم است./ در بخش دوم پرونده ای ویژه انقلاب اسلامی به چشم می خورد که در آن با اساتید و اندیشمندانی چون: سید سعید زاهد زاهدانی، مهدی فدائی مهربانی، موسی نجفی، ابوذر مظاهری (نویسنده کتاب افق های تمدنی انقلاب اسلامی)، مصطفی ملکوتیان و حجت کاظمی، گفتگو شده است./ علیرضا ابراهیم، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب طی گفتگویی در این شماره به جریان شناسی تصوف پرداخته است. گفتگو با حسن بشیر درباب تمدن اسلامی، گفتگو با داریوش رحمانیان درباره وضعیت رشته های علوم انسانی در ایران، ادامه سلسله گفتگوهای اندیشه مهر با علیرضا قائمی نیا در نقد آرای محمد مجتهد شبستری، گفتگو با مرتضی جوادی آملی، مدیر بنیاد بین المللی اسراء درباب اسلامی سازی علوم انسانی، از دیگر مصاحبه های منتشر شده در نوزدهمین شماره اندیشه مهر است./ مصاحبه با جورج ریتزر، جامعه شناس سرشناس درباره جهانی سازی و مصاحبه با امید صفی، استاد مسلمان دانشگاه دوک آمریکا درباره موضوع وحدت اسلامی دو گفتگوی خارجی این شماره است./ مصاحبه تفصیلی با دکتر رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی، گفتگوی ویژه این شماره است. در این مصاحبه علاوه بر مسائل شخصی این چهره ماندگار فلسفه از مسائلی چون ایدئولوژی، علوم انسانی، نسبت فلسفه با مسائل روز، توسعه، داعش و سید احمد فردید پرسش شده است./ معرفی تازه های نشر، پایان بخش این شماره است.

مادۀ عزم حامل مفهوم تعیین‌کننده در حیطه‌های مختلف فرهنگ اسلامی از عقاید، اخلاق، احکام و اندیشۀ سیاسی است که در 9 آیه از قرآن کریم دیده می‌شود و به نظر می‌رسد، مطالعۀ ریشه‌شناختی و تحلیل واژگانی دربارۀ آن در برداشت‌های قرآنی سبب افزایش دقت می‌شود. در کتب تفسیر و لغت تشتت آشکاری در توضیح این ماده دیده می‌شود که تا حدی برخاسته از دورشدن از زبان عصر نزول و تا حدی مربوط به تعدد خودِ ریشه‌ها در سابقۀ تاریخی است. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است که مادۀ عزم در کاربردهای مختلف زبان عربی چه ریشه‌های تاریخی دارد. هریک از این ریشه‌ها چه معنای اصلی و چه گسترش‌های معنایی را دارند و تا چه حد در کاربردهای قرآنی این معانی پی‌جویی می‌شود. روش به کار گرفته شده در این پژوهش، ریشه‌شناسی به سبک معمول در زبان‌شناسی تاریخی است و داده‌های کتب لغت و تفسیر در هماهنگی با الگوهای ریشه‌شناسی، تفسیر و جایابی شده‌اند. در مواقع لزوم آنجا که ارتباط معنایی وضوح کافی ندارد، برای آشکارتر شدن آن ـ فراتر از روابط تبارشناختی بین واژگان ـ از گونه‌شناسی ساخت معنا نیز استفاده شده و نمونه‌ای از آنگونه ساخت در واژه‌ای یا زبانی دیگر ارائه شده است. در این مقاله نخست همه احتمال‌ها در ریشه‌شناسی و سپس امکان امتداد آن ریشه‌های تاریخی تا زبان عربی قرآن کریم بررسی می‌شود. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که کاربردهای قرآن واژۀ عزم همگی ذیل معنای استوار‌بودن/ کردن و معانی نزدیک بدان که ریشه در مادۀ «زم» در آفروآسیایی و سامی دارد، صورت‌بندی می‌شود و ریشه‌های دیگر عملاً در قرآن استفاده نشده‌اند. معنای قصد‌کردن و تصمیم‌گرفتن که در طیفی از تفاسیر و ترجمه‌ها مدّ نظر قرار گرفته است، با شواهد ریشه‌شناختی تأیید نمی‌شود و به نظر نمی‌رسد در زبان عربی قرآن، مادۀ عزم این طیف از معنا را حمل کرده باشد.

یکی از فرق اسلامی که در حیات هزار و سیصد ساله خود اهتمامی ویژه به تاریخنگاری مبذول داشته فرقه اباضیه است که در تحقیقات اسلام شناسی ، این بعد از حیات فرهنگی آنان کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. آثار اباضی نه تنها در مطالعه تاریخ این فرقه اساسی ترین منابع محسوب می گردند ، بلکه در مطالعات عمومی تاریخ اسلام در نواحی شبه جزیره و عراق در مشرق ، بخش هایی از شمال و شرق آفریقا در مغرب ، و حتی برخی نواحی ایران چون خراسان و جزایر خلیج فارس منابعی مهم و درخور نیازمند مجالی گسترده است، در این مقاله سعی بر آن بوده تا روشی مبتنی بر دوره های تاریخی و سبک نگارش برای طبقه بندی آثار تاریخی باضیه و معرفی منطقی آنها عرضه گردد. در این مقاله به نوشته ای اباضیان مشرق بیشتر عنایت شده است.

معنای انگارۀ فرشته در اندیشۀ حافظ، در تطبیق اثر با سایر متون صوفیه، دستخوش تحولی جدی شده است. غالب حافظ ‏پژوهان بر این باورند که حافظ عشق را همان بار امانت الهی تلقی می‏‏کند که منحصراً به انسان سپرده شده است و در مقابل، فرشتگان را از عشق بی‏ نصیب می‏‏داند. با وجود این، مقایسۀ نشانگان موجود در شعر حافظ، با صورت بندی‏‏ های مفهومی‏ موجود در تألیفات سایر صوفیه، صحت این گزاره را مورد تردید قرار می‏‌دهد. ادعای حافظ مبنی بر بی‌بهرگی فرشتگان از عشق، از آنجا که با رویکرد کلی عرفای اسلامی‏ یعنی سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت تضاد دارد، شایستۀ بازنگری است. به ‏نظر می‏‏رسد که حافظ در این میانه بیش از همه از عطار نیشابوری تأثیر پذیرفته و با وجود اعتقاد به سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت، نقطۀ کمال عشق را که همان دَردِ عشق است، مخصوص انسان می‏‏داند. این در حالی است که حافظ ‏پژوهان عمدتاً این دیدگاه حافظ را به گونۀ دیگری تفسیر کرده‌اند. در خلال این تفاسیر، بسیاری از مفاهیم و مضامین شعر حافظ از دسترس فهم مخاطب خارج خواهد شد. این مقاله با تبیین یکی از استعاره ‏‏های بنیادین موجود در متون تصوف، یعنی «دُردی دَرد»، و مقایسۀ گزاره‏ های مرتبط با آن در شعر حافظ و سایر تألیفات اهل تصوف به بازخوانی انگارۀ فرشته و بهرۀ آنان از عشق در متن اندیشۀ حافظ می­پردازد.

در مقاله حاضر، نخست فرآیند شکل گیری دو مفهوم سلبی «نه چیزی» (مدن) و «نه موجود» (مئون) در فلسفه کلاسیک یونان بررسی شده و بعد نشان داده شده است که چگونه در فلسفه متقدم اسلامی، «لاشیء» برخلاف انتظار، به عنوان معادلی برای مئون و نه مدن به کار رفته است. با روشن شدن این که مئون در فلسفه کلاسیک به معنای عدم مطلق نیست، روشن می شود که نخستین کاربردهای «خلق من لاشیء» در متون اسلامی، دقیق تر از اصطلاح «خلق از عدم» بوده است. نخستین انتقال از این فرمول به «خلق لامن/ عن شیء» که توسط فارابی صورت گرفت، نشانگر باز تعریفی است که در فلسفه فارابی از مفهوم «لاشیء» و رابطه آن با هیولی انجام گرفته است. چنین می نماید که نظریه فارابی در باب ابداع، در عین این که پرداختی بر پایه نظریه افلاطون- افلوطین در هماهنگی با زبان فلسفی ارسطویی است، با اندیشه کلامی اسلامی نیز در گفت و گو بوده و در ترکیب الفاظ صورتبندی از متون دینی اسلامی که پیشتر ترکیب «خلق لا من شیء» را ارایه کرده بودند، بهره برده است.