جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث حرکت از دو منظر فیزیکی و فلسفی، یکی از مباحث پیچیده و همیشگی تاریخ فلسفه است و مباحث مختلفی در باب مفهوم و هستی آن مطرح شده است. پرسش اساسی در باب حرکت، به وجود و تحقق آن مربوط می‌شود و همین که در باب هستی و نحوه آن سخن به میان می‌آید حرکت موسوم به توسطیه و قطعیه به ذهن متبادر می‌شود. محل نزاع در باب نحوه وجود حرکت این است که متحرکی که حرکت آن را در واقع قبول نمودیم، حرکت به ما هو حرکت چگونه تحققی برایش دارد، به عبارت دیگر آیا حرکت امری بسیط است که در یک آن حادث می شود و فارق از اینکه عامل حرکت است یا خیر در طی حرکت باقی می ماند، و یا حرکت یک امر ممتد است؛ این امتداد خود محل نزاع دیگری است که آیا امتداد، حاصل از آنات متتالی و متلاصق هست یا اینکه امتداد، امری متصل و متصرم است که حدوث و زوالش در تزاحم با اتصالش نیست. بنابراین بحث از حرکت توسطیه و قطعیه، ناظر به عمق نحوه تحقق حرکت است. تاکید ابن‌سینا بر این بوده که مطابق مبانی علم طبیعی و فلسفی خود، هستی حرکت را به گونه‌ای تبیین نماید تا از اشکالات سهمگین مخالفان وجودِ حرکت به‌دور باشد و برای همین منظور، ابن سینا راه حل رفع ایرادات وارد بر حرکت را این دانست که همچون معلم علم طبیعیات یعنی ارسطو به هستی حرکت آنگونه که در واقع تحقق دارد نظر کند نتیجه این تعمق در نحوه وجود حرکت در نزد ابن سینا این بوده که ایشان بعد از تفکیک کمال برای حرکت به کمال اول و دوم و تعریف حرکت، توسط این دو کمال، به معرفی دو معنایی که از حرکت یک متحرک، در ذهن ایجاد می شود می پردازد، ایشان با معرفی حدود هشت ویژگی، معنای توسطیه را تعریف نموده و آن را همان حرکت موجود و همتای کمال اول معرفی می نماید. آنچه باعث اختلاف نظر در حکمای بعد از ابن سینا در این باره شده است این بوده که غیر ممتد دانستن حرکت توسطیه در عین ممتد و متصل دانستن حرکت توسط ابن سینا به ظاهر در تعارض می باشد، ولی در این تحقیق مشخص شد که ابن سینا به وجود امتداد متصل و غیر قار برای حرکت قائل است ولی معرفی یک امتداد قار به عنوان معنای حرکت قطعیه و عدم تاکید بلافاصله ایشان در قبول امتداد غیر قار، سبب ابهام برای حکمای آینده گردیده است، [هر چند اگر تمام طبیعیات شفاء توسط ایشان مطالعه می شد به قبول امتداد غیر قار برای حرکت در نزد ابن سینا اذعان می نمودند.] همچنین مشخص گردید که عدم تاکید شیخ الرئیس بر امتداد غیر قار حرکت به عنوان هویت حرکت این بوده که ایشان اتصال و امتداد را خارج از ذات حرکت می داند و حرکت را در ذات خود همان کمال اول می داند که مطابق با معنای توسطیه است. همچین محقق شد که علت تاکید ایشان بر امتداد قار به عنوان معنای قطعیه از حرکت رفع اشکالات وارد بر حرکت بوده است زیرا این معنای حرکت قطعیه امری ذهنی است و اشکالاتی که مبتنی بر فرض امتدادی متصل و قار برای حرکت است را از اساس بی اعتبار می نماید. در مطالعه دیدگاه حکمای بعد از ابن سینا این نتیجه حاصل شد که به دلیل تعارض موهومِ مذکور در دیدگاه ابن سینا حکمایی مانند بهمنیار و دوانی و خواجویی در عین قبول دیدگاه سینوی در مورد قطعیه، توسّع ای در تعریف توسطیه قائل شدند یا اینکه مانند میرداماد و ملاصدرا دیدگاه ابن سینا در مورد توسطیه را قبول نمودند، ولی حرکت قطعیه را ناظر به امتداد غیر قار از حرکت و موجود دانستند. در این رساله برای عدم خلط محل نزاع در تعاریف در توصیفات حکما به تفکیک و معرفی دو معنای توسطیه یعنی توسطیه عامل و غیر عامل و دو معنای قطعیه یعنی قطعیه قار و غیر قار پرداختیم و سپس سعی نمودیم تا تبیین شود اشکالاتی که بر هستی و چیستی حرکت توسطیه و قطعیه وارد شده است مربوط به کدام معنا می باشد و پاسخ های حکما ناظر به کدام معنا بوده است. همچنین تا حدودی تبیین شد که بحث از نحوه وجود حرکت از جهاتی مربوط به طبیعیات است و از جهاتی مربوط به ما بعدالطبیعه، و با ورود این بحث به قلمرو حکمت متعالیه، این بحث، رنگ و چهره‌ای دیگر بخود گرفت و حرکت توسطیه و قطعیه، دو اعتبار عقلی از هویتِ تدریجیِ وجود سیلانی قلمداد شدند. هرچند ملاصدرا مبتنی بر اصالت وجود، معانی توسطیه و قطعیه اعتباری از حرکت دانسته ولی به اثبات هستی آنها نپرداختند. علامه طباطبایی با اختلافی اندک در حیثیات بالذات و بالعرض بودن موجودیت توسطیه و قطعیه آنها را اعتباری از حرکت دانسته اند و تلاش مستوفایی درباره اثبات وجود حرکت که همان نحوه وجود قطعیه است، داشته اند. همچنین در این تحقیق علاوه بر آوردن این اثبات و بررسی ایرادات وارد به آن، به دو نحوه اثبات برای هستی قطعیه که همان اثبات هستی امتداد غیر قار برای حرکت است، پرداخته شده که یکی مبتنی بر اصول حکمت متعالیه است و دیگری مبتنی بر مبانی فیزیک جدید. همچنین در این تحقیق به تعمیم روش علامه در تعریف توسطیه و قطعیه پرداخته شده، در تعریف حرکت توسطیه و قطعیه توسط علامه طباطبایی به ریشه تفاوت این تعاریف، یعنی فرض اتصال یا عدم امکان فرض اتصال در نسبت میان متحرک و مسافت ارجاع داده شده.

مبحث حرکت یکی از مباحث پیچیده و همیشگی تاریخ فلسفه است و مباحث مختلفی در باب مفهوم و هستی آن مطرح شده است. پرسش اساسی در باب حرکت، به وجود و تحقق آن مربوط میشود. در تاریخ فلسفه اسلامی در باب هستی و نحوة تحقق حرکت، دو مبحث شکل گرفته است؛ حرکت توسطیه و حرکت قطعیه. تأکید ابن¬سینا بر این بوده که مطابق مبانی علم طبیعی و فلسفی خود، هستی حرکت را بگونه¬یی تبیین نماید که از اشکالات مخالفان وجودِ حرکت بدور باشد. بهمین منظور، او اتصال و امتدادِ دارای اجزاء را به متن حرکت راه نداده و به حرکت توسطیه بسیط معتقد شده و اتصال دارای اجزاء پیوسته و باقرار (حرکت قطعیه) را به عالم ذهن و خیال مرتبط دانسته است. این دیدگاه ابن¬سینا بعدها مورد نقد، تحلیل و توجیه‌های مختلف قرار گرفت و با ورود به قلمرو حکمت متعالیه، رنگ و چهره¬یی متفاوت بخود گرفت. در حکمت متعالیه حرکت توسطیه و قطعیه، دو اعتبار عقلی از هویتِ تدریجیِ وجود سیلانی قلمداد شده‌اند. تحلیل دقیق و موشکافانه نظر ابن¬سینا و ملاصدرا در اینباره و معانی مختلف حرکت توسطیه و قطعیه، موضوع اصلی مقاله حاضر است. بدون تردید، احصای معانی مختلف این دو اصطلاح و تفکیک بحث فیزیکی و متافیزیکی آن، روشنگر بسیاری از مناقشات و مجادلات در اینباره خواهد بود.