جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جان هیک و دیوید گریفین از فیلسوفانی هستند که به مسأله شر و ارائه راه حل برای آن پرداخته اند. هیک معتقد است که خداوند انسان را در ابتدای خلقت ، ناقص و نابالغ آفریده است، اما لازمه کمال و بلوغ انسان، کسب فضائل معنوی از طریق دست و پنجه نرم کردن با شرور است که به پرورش روح او می انجامد. یکی از مهم ترین لوازم تحقق این هدف، وجود اختیار است که از جانب خداوند به انسان اعطا شده است. البته هیک باور دارد که تحقق کامل این امر، در جهان بعد از مرگ است. گریفین معتقد است که شر در جهان، ناشی از خیرخواهی (خلاقیت) خداوند است. زیرا، این هدف خداوند متضمن این است که او موجودات جهان را به سمت تجربه ارزش های برتر و مهیج بر انگیزد. در غیر این صورت، جهان عاری از بداعت و در نتیجه مبتذل خواهد بود. اما از آن جایی که قدرت این موجودات یخصوص انسان ذاتی است، آن ها می توانند در مقابل هدف خداوند مخالفت و مقاومت ورزند که موجب پیدایش شر در جهان می شود. گریفین نیز غلبه نهایی خیر بر شر توسط خدا را به حیات پسین موکول می کند .

در این نوشته به نزاع گریفین با خداباوران سنتی در تبیین شرور طبیعی پرداخته می‌شود. خداباوران سنتی،( گریفین، خداباورانی را که اولاً به قدرت مطلق خداوند قایل هستند، ثانیاً، قدرت موجودات را حاصل اعطای قدرت خداوند به آن ها می دانند، ثالثاً، به خلق از عدم جهان باور دارند را سنتی تلقی می کند) مسأله شر را این‌گونه تبیین می‌کنند که اولاً آنها ناشی از هبوط فرشته یا قدرت شیطانی هستند. ثانیاً، وجود این شرور جزء لاینفک جهان طبیعی با قوانین حاکم بر آن است. ثالثاً، وجود آنها، لازمه رشد فضایل اخلاقی و معنوی برای انسان‌ها است. دیوید گریفین فیلسوف دین پویشی، هرچند گاهی شرور طبیعی را البته به شیوه‌ای متفاوت به قدرت شیطانی نسبت می‌دهد و حتی شرور این عالم را فرآورده‌ی قوانین ذاتی این جهان می‌داند، اما نزاع او با خداباوران سنتی بر سر آموزه‌ی قدرت مطلق خدا است که چرا خدا دارای این صفت، جهان را به گونه‌ای نیافریده است که درد و رنج در آن کمتر باشد و به منظور تحقق این امر مداخله کند. به عبارتی، چرا خداوند قدرت مطلق خود را در ریشه‌کن کردن شرور هولناک، اعمال نمی‌کند.

اَبوالْعَلاءِ مَعَری (363-449 ق.)، شاعر و اندیشمند برجستۀ نابینا و بدبین جهان عرب، در رابطه با چیستی زندگی، از ایماژهای مختلفی استفاده می‌کند که به واسطه آنها می‌توان به بررسی معنای زندگی پرداخت. این ایماژها عبارت‌اند از رنج، بیماری، زندان، مار زهرآگین، لاشه، دریای تیره و مواج، قاضی ظالم و فاقد قوه تشخیص، مهمان ناخوانده و سراب واهی. بر این اساس زندگی تحمیلی است ناخوشایند که در سه معنای متداول خود که ناظر بر هدف، ارزش و کارکرد هستند فاقد معناست. فرایند جستجوی ما در نوع ایماژهایی که ابوالعلاء به زندگی نسبت می‌دهد نشان از آن دارد که اندیشه عمیق او هیچ گاه فارغ از دلواپسی‌های غایی بشر نبوده است. بی‌ثباتی زمان، از دست دادن قوای جوانی و فرارسیدن پیری، فرارسیدن مرگ، ملال و خستگی از روزمرگی‌های مکرر، پوچی، تنهایی و غربت در جهانی که نسبت به دردهای انسان فاقد هر گونه عاطفه‌ای است، عدم آزادی و نداشتن توان مقابله با جبر روزگار، و در رأس همۀ اینها تحمیل زندگی سراسر رنج، عواملی هستند که زندگی را طاقت‌فرسا کرده‌اند. فقدان مؤلفه‌های لذت، عشق و در نهایت خوش‌بینی کیهانی از مشخصه‌های نگاه او به زندگی است. دیدگاه ابوالعلاء را در خصوص بی‌معنایی زندگی می‌توان در ردیف معتقدان به پوچ‌گرایی کیهانی یا وجودی قرار داد و نه اخلاقی.

در این تحقیق با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با ابزار تحلیل محتوای برخی از آثار نیشیدا کیتارو به بررسی انتقادی ماهیت امر اخلاقی در اندیشه‌های او می‌پردازیم. امر اخلاقی در تفکر نیشیدا مبتنی بر تعدادی گزاره‌های بنیادی فلسفی است. این ابتنا نیازمند تبیین است که بخشی از این تحقیق را به خود اختصاص می‌دهد. سوال اصلی این است که فعل خوب اخلاقی نزد نیشیدا چیست. در تفکر نیشیدا فعل اخلاقیِ خوب، فعلی است که به طور خودجوش از یک شخصیت متعادل برمی‌خیزد. فعل اخلاقی متصف به صفت اصیل و غیراصیل می‌شود. امر خوب اخلاقی فرد را به سمت وحدت می‌برد؛ وحدت با جهان هستی، خود راستین و دیگران. این میل به سمت دیگری و اتحاد با آن، هستۀ مرکزی یک باید اخلاقی است. مفاهیم وفاداری، عشق و مسئولیت‌پذیری نسبت به دیگران از این میل و نیرو برمی‌خیزد. امر و فعل خوب و اصیل گرایش به وحدت و مرکز دارد و شر اخلاقی به سمت کثرت گرایش دارد و از مرکز می‌گریزد. این مرکز بر یک بنیادِ متافیزیکیِ امر مطلق قرار دارد. این امر مطلق در نهان آدمی قرار دارد. فلسفۀ اخلاق نزد نیشیدا ماهیتی توصیفی دارد و فاقد بعد هنجاری به معنای اخصّ آن است. هدف نهایی این تحقیق نقد مبنایی و بنایی نیشیدا در ماهیت امر خیر است؛ در پایان، یک رویکرد انتقادی به اخلاق در فلسفۀ نیشیدا خواهیم داشت و آن را در مواجهه با چند پرسش قرار می‌دهیم.

در این نوشته به نقد دیوید گریفین بر دیدگاه خداباوری سنتی درباره مسأله شر پرداخته می شود. آنها قائل به قدرت مطلقه خداوند هستند و بر این باورند که خداوند می تواند شرور را ریشه کن کند ولی به دلیل این که آنها شرور حقیقی نیستند یا در ایجاد بهترین جهان ممکن مؤثر هستند، اقدامی در این جهت انجام نمی دهد. اما گریفین دلایل آنها را غیرقابل دفاع و غیرعقلانی و ناسازگار می داند، زیرا نظریه آنها مستلزم این است که اولاً خداوند مسئول تمام شرور و درد و رنج ها در جهان باشد که این امر با صفت خیرخواهی خداوند منافات دارد؛ ثانیاً به انکار شرور حقیقی می انجامد در حالی که هر انسان دارای عقل سلیمی لااقل واقعیت بعضی از آنها (شرور) را می پذیرد، حتی اگرچه شفاهاً آن را منکر شود. دیدگاه گریفین در توجیه شرور عالم این است که خداوند قادر مطلق نیست، زیرا همه موجودات اعم از بزرگ و کوچک دارای قدرت ذاتی هستند که توسط آن در برابر قدرت و عمل خداوند مقاومت و مخالفت می ورزند. لذا خداوند نمی تواند شرور ایجاد شده توسط آنها را مغلوب سازد، البته هدف خداوند صرفاً ترغیب موجودات و نه اجبار آنها در جهت اهداف مطلوب خود است.

دیوید گریفین مسئلۀ شر را با تجدیدنظر دربارۀ قدرت مطلق خداوند حل می‌کند. او مدعی است باید تصور خود را از قدرت خداوند معیّن کرد تا بتوان وجود شرور را در عالم، تبیین و توجیه کرد. گریفین بر این باور است که جهان از آشوب و مادۀ اولیه‌ای آفریده شده که دارای قدرت ذاتی است. چون خداوند نمی‌تواند موجودات جهان را به‌علت قدرت منحصر‌به‌فرد مهار کند، صرفاً آنها را ترغیب و تهییج می‌کند. این قدرت ذاتی آنها، ملازم با ارزش و (ضدارزش) است؛ یعنی هرموجودی که قدرت زیادی داشته باشد، استعداد و قابلیت رنج و لذت زیادی خواهد داشت و برعکس. خدای پویشی گریفین، با استفاده از قدرت خلاقانۀ خود، که همان خیرخواهی اوست، جهان را درجهت تجربۀ ارزش‌های برتر و بدیع برمی‌انگیزد؛ اما چون موجودات نیز دارای این قدرت خلاقه‌اند، ممکن است با این هدف خداوند مخالفت ورزند که این امر به پیدایش شر در جهان منجر می‌شود. استدلال قابل‌ نقد و ارزیابی است؛ به این صورت که خدای ترغیب‌کنندۀ گریفین نه‌تنها تلاشی درراستای ازبین‌بردن شرور نداشته است، با اِعمال قدرت خلاقانۀ خود باعث پیدایش شرور زیادی در جهان شده است.

وجوه اشتراک فراوانی در تفکر ملاصدرا و نیشیداکیتارو ژاپنی وجود دارد. هر دو نگاهی کل نگر و وحدت انگارانه به هستی دارند و معرفت شناسی و انسان شناسی آنان، خصلتی هستی شناسانه دارد. بنیاد معرفت وشناخت آدمی همان بنیاد جهان است و واقعیت از جنس آگاهی است. هردو به وحدت بین سوژه و ابژه معتقدند. واقعیت در ساحت نفس انسان به ظهور می‌رسد و آشکار می‌شود. در فرایند علم به جهان، نزد این دو فیلسوف ،یک عنصر ماورائی و متعالی تر از نفس دخالت دارد.انسان در ادراک جهان در حالت انفعال نیست بلکه نفس حضوری فعّال در این فرایند دارد. صدق و کذب وصف حالات گزاره‌ای و مفهومی/زبانی است. انسان با عمل ورزی، خویش را می‌سازد. وجوه اشتراکی هم در مبانی هستی شناختی معرفت در نزد هردو مشاهده می‌شود مانند بی تعینی و بی صورتی بنیاد نهائی هستی و نحوه ظهور و تجلی این بنیاد در موجودات متعین و کثیر و فعلیت یافته. ما در این تحقیق صرفاَ به وجوه اشتراک این دو متفکر پرداخته‌ایم و بررسی وجوه افتراقات همین مباحث را می توان موضوع پژوهشی دیگر قرار داد.

مسئله مورد بررسی این نوشته، بررسی و نقد دیدگاه گریفین درباره قدرت خداوند است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پیِ بررسی دیدگاه گریفین درباره قدرت خداوند در چارچوب الهیات پویشی اوست. اینکه قدرت خداوند، محدود، ترغیبی و انگیزاننده است و موجودات را در جهت اهداف اولیه و آرمانی تطمیع می‌کند و آنها را برمی‌انگیزاند. او برای این ادعا، به ضرورت متافیزیکی و مداقه درباره معنای موجودات واقعی متوسل می‌شود و به این نتیجه می‌رسد که همه موجودات از قدرت ذاتی برخوردارند و خدا نمی‌تواند بر آنها کنترل یک‌جانبه داشته باشد، بلکه تنها با قدرت ترغیبی است که بر آنها تأثیر ‌می‌گذارد. انتقادهای وارد بر دیدگاه گریفین، اشکالات مبنایی و بنایی است و منتقدان چارچوب و پیش‌فرض‌های گریفین را مورد نقد قرار داده‌اند. اینکه اولاً در دیدگاه او ابهام وجود دارد؛ ثانیاً او مالکیت قدرت را انحصاری دانسته است؛ ثالثاً کنترل موجودات را صرفاً فیزیکی دانسته است؛ رابعاً افزون بر اینکه دیدگاهش ناسازگاری درونی دارد، قدرت خدا را در سطح موجودات تلقی کرده است.

شوپنهاور زندگی انسان را بی‌معنا می‌داند. می‌توان ادله او را بر ناسازگاری معنای زندگی این گونه بیان کرد: او وجود خدا را به علت وجود درد و رنج‌های فراوان در زندگی منکر شده، معتقد است که انسان به طور ناموجهی آن را برای معنادار ساختن زندگی فرض می‌گیرد و آفریدن این جهان را یک اشتباه می‌داند. زندگی انسان‌ها در این عالم فرایندی است که هدف مشخصی در ساحت آگاهی آنها نیست و فقط تداوم یک امر بیهوده است. او زندگی انسان را به علت غلبه ناملایمات و آلام و متحمل شدن هزینه‌های فراوان بی‌ارزش می‌داند. او همچنین با تأکید بر نقش اراده در انسان معتقد است که با اِعمال آن زندگی‌اش یک فرایند پایان‌ناپذیر را دنبال می‌کند، زیرا خواسته‌های او نامحدود هستند و این باعث درد و رنج و بی‌معنایی زندگی‌اش می‌شود. دیدگاه او قابل نقد است، زیرا او فایده و هدف زندگی را در لذت می‌داند، در حالی که این تنها فایده و هدف زندگی نیست و چیزهای دیگری ممکن است نسبت به لذت ارزش بیشتری داشته باشند. به علاوه، چنین نیست که به‌کارگیری اراده همیشه با رنج همراه باشد، زیرا پیشروی به سوی هدف معمولاً با احساس خوشی همراه است، به خصوص اگر فرد هدف متعالی در نظر داشته باشد.

در این نوشته به بررسی و نقد نظریه ایمان گرایی کیرکگور و ویتگنشتاین می پردازیم. گفته خواهد شد که ایمان گرایی کیرکگور مبتنی بر حفظ ایمان علی رغم تضاد آن با عقل است. یعنی انسان می تواند بر ضد یک مدعا دلیل آفاقی و عینی داشته باشد و در عین حال به آن، ایمان هم داشته باشد. به نظر او ایمان آوردن یک امر اختیاری است و دینداری باید مبتنی بر خطر و جهش ایمانی باشد. کیرکگور ایمان را وقتی شایسته می داند که به نوعی خطر کردن باشد. اما ویتگنشتاین قائل است که ایمان، با فقدان دلیل سازگار است، یعنی انسان می تواند دلیل نداشته باشد اما ایمان داشته باشد. زیرا مجموعه باورها در نهایت به باورهایی می رسند که بدون دلیل پذیرفته می شوند. او با طرح بازی های زبانی می گوید که ایمان آوردن یک بازی زبانی خاص، و عملی است که در متن حیات دینی می روید. همچنین به نظر او، مؤمنان تصاویر دینی در پیش زمینه خود دارند که حیات دینی آنها را میسر می سازد. البته این تصاویر، حاصل فعالیت در زندگی روزمره است نه استدلال و دلیل.