جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقایسه رویکرد ارسطو و ابن سینا در مساله اثبات وجود خدا، تا اندازه زیادی روشنگر تفاوت مبنایی اندیشه مشایی ارسطویی و سینوی و همچنین، راه متفاوتی است که در جهان اسلام نسبت به مغرب زمین، در مساله اثبات وجود خدا طی شده است. ارسطو در کتاب فیلوسوفیاس، به دو برهان «درجات کمال» و «غایت شناختی» اشاره کرده است، ولی استدلال اصلی او بر اثبات وجود خداوند، برهان حرکت است که در کتاب لاندای مابعدالطبیعه و همچنین، کتاب طبیعیات به تفصیل به آن پرداخته است. هر سه برهان فوق، رویکرد جهان شناختی داشته، در دسته براهین پسینی قرار می گیرند. برای ابن سینا پذیرش این که ارسطو می خواسته از امور طبیعی، مانند حرکت عالم، وجود خدا را اثبات کند، بسیار سخت است. بر اساس همین تفکر، همه تلاش ابن سینا در اثبات وجود خدا بر این امر متمرکز شده است که از برهان های جهان شناختی در اثبات خدا استفاده ننماید. ابن سینا از برهان وسط و طرف و امکان و وجوب در چندین کتاب خود استفاده کرده، آخرین تقریر خود از برهان امکان و وجوب را «صدیقین» می داند. برهان او وجودشناختی و در عین حال پیشینی است.

ملاصدرا با ارائه ی نظریه ی جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، تحولی شگرف در مباحث نفس پدید آورد. بر اساس این نظریه مبدأ تکون نفس، ماده جسمانی است که بر اثر حرکت جوهری به موجودی غیر مادی تبدیل می گردد. مسأله خلقت ارواح قبل از پیدایش ابدان – که ظاهر برخی از روایات آن را تأیید می کند- چالش بزرگی است که این نظریه با آن روبروست. ملاصدرا با استناد به دلایل عقلی، تقدم نفوس را بر ابدان به صورت متکثر مردود دانسته و روایاتی که دلالت بر خلقت ارواح پیش از ابدان دارد را تأویل می کند در صورتی که نیاز به تأویل روایات نیست. در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به تبیین مفهوم روح و نفس و تفاوت های میان آن دو در قرآن و روایات پرداخته شود. بر اساس نتایج حاصله از این تحقیق، روح امری مجرد و مربوط به عالم امر است که می تواند قبل از خلق بدن موجود باشد در صورتی که نفس نمود روح در عالم خلق بوده و با پیدایش بدن پدید می آید و بدین ترتیب تعارض بین نظریه ملاصدرا مبنی بر جسمانیه الحدوث بودن نفس و روایاتی که وجود ارواح را قبل از پیدایش ابدان می داند، حل می گردد بدون آن که نیاز به تأویل روایات باشد.

یکی از دشوارترین مباحث فلسفه و کلام، مبحث عنایت الهی است. از یک طرف پیوند صفت عنایت با دیگر صفات الهی از جمله علم، اراده، علیت، حکمت، رضا و ... و از طرف دیگر ارتباط آن با مسأله احسن بودن نظام آفرینش و مسأله شرور بر پیچیدگی و دشواری درک این صفت الهی افزوده است. شاید بتوان گفت ابن سینا اولین فیلسوفی است که نظریه عنایت را یکی از ارکان خداشناسی فلسفی خود قرار داده و با طرح فاعل بالعنایه تحول شگرفی در این حوزه پدید آورد و تاحد زیادی جهت گیری فیلسوفان بعدی را چه در جهان اسلام و چه در مغرب زمین مشخص نموده است. چنانچه در‌ اندیشه‌های‌ ابن‌سینا درباره‌ عنایت‌ الهی‌ به‌ درستی‌ تأمل‌ شود، علی‌رغم‌ برخی‌ ابهامات‌ و کاستی‌ها نکات‌ بسیار دقیقی‌ در آن‌ وجود دارد که‌ افق‌های‌ گسترده‌ای‌ را برای‌ پژوهندگان‌ حقیقت‌ آشکار می‌سازد. عنایت،‌ از نظر او علم‌ حق‌ تعالی‌ به‌ موجودات‌ و نظام‌ آنهاست‌ و این‌که‌ تمامی‌ موجودات همراه با بهترین نظام حاکم بر آنها،‌ از احاطه علمی‌که‌ خداوند به‌ آنها دارد، پدید آمده‌اند. علیرغم اهمیت موضوع و ارائه پاسخ‌ تفصیلی‌ بسیاری‌ از مسائل مرتبط با عنایت الهی در کلمات‌ ابن‌ سینا و طرفداران‌ حکمت‌ مشاء‌، ولی متأسفانه در کمتر اثری همه لوازم و آثار فلسفی این نظریه در کنار هم دیده شده است به گونه ای که روشن نیست که آیا ابن سینا راه متفاوتی را نسبت به فیلسوفان قبلی پیموده است؟ آیا دیدگاه بوعلی در باب علم الهی، فاعلیت ایجادی خداوند و اراده الهی می تواند همه لوازم فلسفی عنایت الهی را آنگونه که مدنظر اوست، فراهم سازد؟ آیا نقدهایی که فیلسوفان بعدی به نظر ابن سینا در این باب دارند، این معضلات را برطرف نموده و یا مشکلات جدیدی را پدید آورده است؟ و دهها پرسش دیگر که همگی حاکی از ضرورت پرداختن به این موضوع است.نگارنده بر آن است که ابن سینا در این نظریه، اگرچه از عناصر بنیادی فلسفه ارسطوئی و نوافلاطونی در پیوند با تعالیم اسلام بهره برده است، ولی به هیچ وجه نمی توان نظریه او را طرحی تلفیقی و التقاطی محسوب نمود؛ بلکه نظریه ای نو و ابتکاری است که با هدف پاسخگویی به چرایی آفرینش و تبیین چگونگی آن و همچنین پاسخ به چگونگی علم خداوند به جزئیات، ارائه شده است. از نظر ابن سینا نظریه عنایت مبتنی بر سه رکن فاعلیت ایجادی، علم به نظام خیر و رضای حق تعالی به نظام خیر است. وی لازمه عنایت الهی را احسن بودن نظام آفرینش می داند و بدین منظور به تبیین چرائی و چگونگی دخول شرور در قضای الهی پرداخته است. سهروردی به علت نقدهای بنیادی که به تقریر ابن سینا از علم الهی و فاعلیت الهی دارد، نظریه عنایت را نمی پذیرد هرچند براساس مبانی خود احسن بودن آفرینش و نفی شرور را تبیین می کند. ملاصدرا اشتراک نظر بیشتری با ابن سینا دارد. وی اگرچه نظریه صور مرتسمه و ایجاد شیئ من شیئ را رد می کند ولی با ارائه اصلاحاتی نظریه عنایت را اثبات می کند.

خودآگاهی از مهمترین مسائلی که مورد تاکید اندیشمندان جامعه بشری و همچنین جمیع ادیان آسمانی قرارگرفته است، مسأله خودشناسی است، تا جایی که آن را سودمندترین دانشها دانسته اند و از آیات و روایات بدست می آید که مهمترین هدف خودشناسی دست یابی به شناخت خدای متعال است. من عرف نفسه فقد عرف ربه . اما کسی که می خواهد از طریق خودشناسی به خداشناسی نائل گردد، در ابتدا باید بداند که حقیقت او یا گوهری که به لفظ صأنا یا صمن بدان اشاره می کند د،وجودی ممتد و ذومراتب است که از عالم امر تا به عالم خلق امتداد وجودی دارد و این وجودواحد را به اعتبار جهان و حیثیات و مراتب متعددی که دارد، به اسامی و القاب گوناگونی چون روح، نفس، عقل و... نامیده اند. وجهه امری او از این حیث که فعل مستقیم الهی است، صروح نامیده می شود و وجهه خلقی او و از آن حیث که با دخالت اسباب و علل مادی پدید آمده، نفس نام دارد و این نفس نیز امری ذومراتب بوده که از بدن مادی آغاز و سپس نفس نباتی، نفس حیوانی، نفس ناطقه و نفس مطمئنه نامیده می شود. برای شناخت مراتب مختلف نفس، باید ازروشهای مختلف شناخت اعم از شناخت حسی، شناخت عقلی، شناخت قلبی و شناخت وحیانی استفاده نمود، اما از آنجا که غایت خودشناسی، شناخت خدای متعال است، لذا روش خودشناسی مبتنی است بر توجه کامل به خدای متعال و خالی کردن خانه قلب از هر آنچه غیر خداست و این بدست نمی آید مگر با تهذیب نفس که شامل تقوای ظاهر، تقوای باطن و خالی کردن قلب از رذایل اخلاقی، تنویر قلب با علوم الهی و صفات پسندیده و سرانجام توجه دائمی به خدای متعال به طوری که فناء کامل برای سالک، حاصل آید و فقط به مشاهده جلال و جمال الهی می پردازد. درواقع، انسان از طریق توجه به خدای متعال، نفس خویش را می شناسد، از این رو قرآن می فرماید:صولا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم . کسی که به این مرحله برسد، می تواند از طریق شناخت خود که والاترین و کاملترین تجلی اسماء و صفات الهی است به شناخت خدای متعال دست یابد. چنین انسانی در می یابد که خداوند نور مطلق و ظاهر مطلق است و هر چه را که او درک می کند، به واسطه خدای متعال است و اگر بخواهد خویشتن را نیز بشناسد، باید توسط خدا بشناسد. او خواهد فهمید که هیچ حجابی بین او و خدا حائل نیست، مگر خود او، از این رو باتوجهی که به خدای متعال دارد و با شناختی که از صخود بدست آورده، در می یابد که نفسش وهمه ماسوی الله عین ربط و فقر محض اند، و فقط خداست که دارای غنای ذاتی و قدرت مطلقه می باشد. آنگاه خود و همه هستیها را فانی در هستی خدای سبحان می بیند و از نظر او سراسر عالم،آیات و نشانه های الهی می گردد و این حقیقت خودشناسی است.