جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان کامل نقش محوری در حدوث و بقای عالمِ وجود و استکمال نوعی آن از آغاز تا انجام هستی دارد و صاحب ولایت مطلقه و واسطة فیض در قوس نزول و صعود است. بدین‌سان اهل معرفت حقیقت محمدیه(ص) را «ام‌الاسماء» و «ام‌الاعیان» نامیده‌اند. شناخت همه‌جانبه انسان کامل از خاتم‌الانبیاء (مظهر ختم ولایت کلی بالاصاله) تا خاتم‌الاوصیاء (جلوه خاتم ولایت کلی به تبعیت) به قدر طاقت بشری امری مهم در نیل به مقام خلافت الهی و ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای حمل بار امانت خدای سبحان و وصول به مقام ولایت الهیه به شمار می‌آید. علامه حسن‌زاده آملی انسان کامل را به صورت جمعِ سالمِ نقل، عقل و کشف و به روشِ ترکیبی قرآن، برهان و عرفان مورد تحقیق و تدقیق قرار داده و بر این باور است که: 1. هرچه از دریای عالم غیب روانه می‌شود تا به ساحل وجود برسد، صورت آن بر دل انسان کامل پیدا می‌شود و وی از آن حال خبر دارد و ـ درواقع ـ قلب او مجلای اراده حق‌تعالی و مجرای فیض ربوبی است. 2. انسان واقعی و حقیقی در عرف عرفان، کسی است که به فعلیت رسیده است و اگرچه این استعداد نوعی در همه آدمیان تعبیه شده و راه رسیدن به ولایت الهیه به روی همگان باز است، در واقعیت همگان بدان دست نمی‌یابند. بنابراین: 1. انسان در عرف عرفان، انسان به کمال رسیده و فعلیت یافته است. 2. انسان کامل خلیفة‌الله است و در نظام هستی، هم «خلیفه مطلق» وجود دارد و هم «خلیفه مقید». «خلیفه‌ مطلق» انسان کامل است؛ زیرا متخلق به تمام اسما و صفات الهی است. «خلیفه مقید» هم کسی است که بعضی از اسماء الهیه را در خود دارا بوده و نشان‌‌دهنده حق متعال از شئونی خاص و محدود است. 3. عالم ماده امکان استعدادی دارد و موجود مادی توانایی تکاملِ تدریجی خروج از مرتبه نازله به سوی مرتبه کامله (یعنی از نقص به کمال و از قوه محض به سوی کمال مطلق) را داراست. 4. انسان در سیر تکاملی خود، قابلیت آن را دارد که به مرتبه «عقل مستفاد» دست یابد. بدین‌روی انسان کامل صاحب «مرتبه قلب» است که از منظر حکیمان همان مرتبه «عقل مستفاد» است.

شناخت همه جوانب، ساحات و سطوحِ مکتب عرفانی نجف از اهمیت معرفتی و ضرورت سلوکی ممتازی برخوردار است؛ زیرا نزدیک‌ترین مکتب عرفانی به عرفان در مکتب اهل‌بیت است. این مکتب ازیک‌سو مبانی توحیدی (توحید وجودی ـ شهودی) و امامت‌مداری و ولایت‌محوری (مرجعیت بینشی، گرایشی و کنشی سلوکی انسان کامل مکمل معصوم) را با مؤلفه‌هایی از عقلانیت شهودی منطبق با گزاره‌های قطعی شرعی و از سوی دیگر طی طریق را تحت تربیت استاد معنوی و اجتماعی بودن سیر و سلوک قرار داده است. برای طی این راه هم نقشه راهی را براساس اصول مورد تأیید کتاب و سنت ترسیم نموده و آن را مدار و معیار حرکت وجودی از خود تا خدا و سلوک تا شهود قرار داده است تا شاخصه‌های زیست سلوک توحیدی را برای سنجش کارکردهای معرفتی و معنویتی مکتب یادشده قرار دهد. روش پژوهش نوشتار حاضر نقلی ـ عقلی با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی است. بنابراین پرسش نوشتار حاضر این است که در مکتب عرفانی نجف چه شاخصه‌هایی برای اعتبارسنجی سلوک صائب و ارزش‌شناختی سلوک صادق مطرح است؟ در نهایت برونداد مقاله حاضر دستیابی به شاخصه‌های نظری (امکان نیل به ولایت الهیه، طریق معرفت نفس شهودی، اجتهادگرایی و عبودیت حبی) و شاخصه‌های سلوکی (شریعت‌گرایی، ولایت‌محوری، عقلانیت‌مداری، استادمحوری، اجتماعی بودن زیست عارفانه) در مکتب اخلاقی ـ عرفانی نجف است که براساس شواهدی از آیات، احادیث و سبک سلوکی عارفان مکتب نجف تبیین گردیده است.

تبيين جامعِ معنويت در انديشه و آثار استاد شهيد مرتضي مطهري به صورت منظومه‌اي، از اهميت، حساسيت و در عين‌ حال ضرورت خاصي برخوردار است، تا معنويت جزيره‌اي، جرياني و بريده از حقايق ملکوتي و غيرتمدني يا تمدن‌سوز در متن جامعه ـ به‌ويژه براي نسل جوان ـ و نيز معنويت دنيوي و فردگرايانه با بن‌مايه‌هاي انسان‌گرايي و مادي‌گرايي يا معنويت متداني به جاي معنويت متعالي ترويج نشود. معنويت متعالي داراي هندسه معرفتي پويا و پايا در ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و کنشي است؛ معنويتي که در ساحتِ بينشي ـ نگرشي و منظر هستي‌شناختي مبتني بر اعتقاد به عالم غيب و غيب عالم با فصل مقوّم «ايمان به غيب»، در ساحت گرايشي ـ منشي و منظر انسان‌شناختي متقوم بر اصل «فطرت» با گرايش‌هاي عالي و ارتباط وجودي با خدا، و در ساحت کنشي ـ روشي و منظر دين‌شناختي متکي بر «شريعت حقه محمدي» است و ـ درواقع ـ معنويت مکتبي ـ مسلکي به شمار مي‌رود و نقشه راه جامع آن در قالب اصول «نبوت»، «امامت» و «ولايت» تنظيم شده است. بدين‌روي در منظومه معرفتي استاد مطهري، معنويتي الف) توحيدي، عبودي، ولايي؛ ب) شريعتي، اجتماعي، تمدني؛ ج) زندگي‌ساز، آرامش‌زا و امنيت‌بخش است که فطرت دروازه معنويت، ولايت حامل معنويت، عقلانيت حامي معنويت، شريعت جامع معنويت، عبوديت جلوه معنويت، عدالت شاخص معنويت، سياست عين معنويت، توحيد غايت معنويت و تمدن نوين اسلامي نشانه معنويت است و همه اين حقايق الهي در واژه قرآني «حيات طيبه» متجلي است. بنابراين مسئله محوري اين نوشتار ساحات و سطوح معنويت متعالي در انديشه و آثار استاد مطهري و روش آن «ترکيبي (نقلي ـ عقلي)» است.

امام خمینی (ره) در حوزه‌های مختلف علومی چون فقه، فلسفه، عرفان، تفسیر و سیاست به اذعان و اقرار اهالی فن و تخصص صاحب نظر و اندیشه بوده‌اند و به تبع آن آثار گرانبهایی اعم از گفتاری و نوشتاری از ایشان برای اهالی فکر و اندیشه به یادگار مانده­است. امام خمینی(ره)، فقیهی جامع‌الشرایط و مجتهدی آگاه به مقتضیات زمانه بودند. تسلط کم‌مانند بر مباحث فقهی از یک سو و توانایی تحلیل درست مسائل روز، از سوی دیگر، آثار نوشتاری ایشان را در زمره بهترین و تأثیرگذارترین آثار قرارداده­است. در مقاله حاضر به بررسی نقش عرفان در ادبیات امام خمینی (ره) در دوران مبارزه سیاسی قبل از انقلاب اسلامی پرداخته­شده­است. مقاله حاضر توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از روش کتابخانه­ای به بررسی موضوع مورد اشاره پرداخته­است. نتایج تحقیق بیانگر این امر است که عرفان در ادبیات امام خمینی (ره) در دوران مبارزه سیاسی قبل از انقلاب اسلامی نقش تاثیرگذاری داشته­است. بر این اساس امام خمینی (ره) در دوران مبارزه سیاسی قبل از انقلاب اسلامی در تعامل با روحانیون، حجاب اکبر، اجتهاد پویا و سنتی، دانشجویان داخل و خارج از کشور، عموم مردم، ارتش و در جریان کاپیتولاسیون و قیام 15 خرداد از ادبیات عرفانی بهره­گرفته­اند.

هدف: هدف از مقاله تبیین حقیقتِ عرفان از حیث نظری و عرفانِ حقیقی از حیث عملی و داوری در خصوص ریشه‌ها و منابع تولید دانش عرفان در دو دانشِ عرفان نظری و عملی از حیث تاریخی و اثبات و ایضاحِ منابع وحیانی در پیدایش و گسترش عرفانِ اصیلِ اسلامی است. روش: آیه الله مصباح یزدی با وقوف به تاریخ پیدایش و گسترش و همچنین صادق و کاذب بودن عرفان اسلامی، آن را با نگاه فیلسوفانه از دو زاویه نگرشِ معرفت‌شناسی اول و دوم مورد نقد و بررسی قرار داده. با عنایت به این فرضیه که استاد مصباح عرفان را معرفتِ شهودی حق‌تعالی که از منابع وحیانی سرچشمه گرفت و هدف از آن قرب وجودی به خدای متعال و نیل به لقای رب با چشمِ دل است و درعین حال منتقد و نه مخالفِ عرفان اسلامی مصطلح به‌ویژه تصوف فرقه‌ای بود، این پرسش خودنمایی می‌کند که عرفانِ اسلامی در اندیشه و آثار استاد مصباح چیست و چگونه است؟ در نوشتار حاضر با روشِ توصیفی، عقلی و نقلی پاسخ پرسش یاد شده داده شد. یافته‌ها: یافته‌های نوشتار حاضر براساس مبنا و متد علامه مصباح یزدی عبارت بود از: 1- عرفان اسلامی اصیل و مستقل بوده و ریشه در نصوص دینی و کتاب و سنت دارد 2- در عرفان اسلامی اعم از نظری و عملی خطاهای معرفتی و لغزش‌های سلوکی در اثر انحراف، تحریف و بدعت در آن‌ها راه یافت 3- راه رهایی از خبط و خطاهای معرفتی و سلوکی بازگشت به قرآن و عترت و رفتن در راه اهل‌بیت علیهم‌السلام است 4- عرفان اسلامی برگرفته از کتاب و سنت دارای شاخصه‌هایی مانند مطابقت با فطرت، همه‌جانبه بودن و شریعت محوری است 5- نسخه جامع و کاملِ سلوکی در آیات، احادیث، ادعیه و سیره معصومین(ع) وجود دارد و نیازی به نسخه‌های وارداتی و خودساخته نیست. بدین‌جهت استاد در جستجوی عرفان اسلامی از طریق قرآن و عترت(ع) بوده‌اند. نتیجه‌گیری: با عنایت به هدف، روش و یافته‌هایی که یاد شد، نتیجه این است که: عرفان اسلامی وارداتی و بیگانه نبوده و شباهت خانوادگی معارف و مسائل آن با دیگر عرفان‌ها در ادیان و مکاتب الهی و بشری، دلیل اخذ این از آن‌ها نبوده و نیست. از سوی دیگر عرفان اسلامی ازلحاظ ریشه انسانی، فطری، ازلحاظ دانشی، برهانی و ازلحاظ باید و نبایدها و دستورالعمل‌ها شریعت مدارانه و معیارهای سنجش صواب و خطای آن 1. قرآن و عترت 2. عقل سلیم بود.

عرفان اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري به‌مثابة دانشي است که اصول و مسائل عرفان اسلامي را در مباني، مقولات و غايات علوم اجتماعي متناظر به ساحات بينشي، گرايشي و کنشي عارفان اصيل متجلي مي‌سازد. بدين ‌جهت، بيان و تبيين عرفان اجتماعي از اهميت، ضرورت و حساسيت خاصي در نظام انديشة فردي و زيست اجتماعي و به‌ويژه تمدني فرد و جامعة اسلامي برخوردار است که استاد شهيد با نگاه فيلسوفانه، فلسفة مضافي و معرفت‌شناسي درجة دوم، به اين امر اهتمام ورزيده و در اين مسير به نقد ايجابي عرفان موجود با رويکرد بازشناسي و بازسازي مفاهيم، مباني و مقامات عرفاني و نقد سلبي عرفان و تصوف تاريخي با منطق قرآني، سنت و سيرة معصومان پرداخته‌اند. مسئلة اصلي مقالة حاضر اين است كه آيا عرفانِ اجتماعي در منظومة فکري استاد شهيد مطهري قابل بيان و تبيين است؟ پاسخ مسئله را مي‌توان با روش توصيفي ـ تحليلي در انديشه و آثار استاد اصطياد کرد که برونداد آن عبارت است از: 1. ارائة قرائت درست و دقيق از آموزه‌ها، گزاره‌ها و معارف عرفاني با سوية اجتماعي؛ 2. تبيين مفهومي و تعيين مصداقي عرفان اجتماعي در شعاع انديشه و زيست عارفان مسلمان؛ 3. بيان نمونه‌هايي از توصيف و توصيه‌هاي معطوف به عرفان اجتماعي در آثار گفتاري و نوشتاري استاد شهيد؛ 4. ارائة نمونة بازشناسي و بازسازي مفاهيم و مقامات عرفاني، مثل توبه و توکل، تا ظرفيت عرفان اصيل و دانايي و توانايي عارفان مسلمان و شيعي در تکوين و تکامل تمدن نوين اسلامي روشن شود.

اهمیت معرفت به صراط سلوک که کارکردهای انکارناپذیری در عرفان عملی خواهد داشت، امری است که سالک آگاه در صیرورت به سوی خدا، محتاج شناخت ماهیت آن می‎باشد؛ زیرا در سلوک عناصری مثل سالک، مسلک، مسلوک‏الیه و سلوک از یک سو و آغاز و انجام سلوک تا شهود از دیگرسو مطرح است؛ بنابراین یکی از پرسش‎های زیرساختی سلوک عرفانی این است که اولاً صراط سلوک چیست؟ ثانیاً مصداق آن کدام است؟ در نوشتار حاضر با روش ترکیبی (نقلی و عقلی) پاسخ پرسش یادشده داده شد و برونداد و یافته آن عبارت است از اینکه براساس معارف وحیانی و معالم حکمی- عرفانی صراط سلوک، نفس سالک مؤمن است و معرفت نفس در حدوث و بقای سیر و سلوک نقش اصلی دارد و ماهیت آن فطری، فقری، وحدانی و وجودی خواهد بود. ساختار مقاله نیز در قالب مقدمه‎ای درباره ظرفیت و ساختار وجودی انسان با هدف نیل به کمال حداکثری و فعلیت غیر قابل توقف در قوس صعود شکل یافته و آن‎گاه اهمیت، ضرورت و نقش کلیدی معرفت نفس و وحدت صراط و کثرت سبل تبیین شده است تا صیرورت و تصعید وجودی سالک در صراط سلوک تعلیل و تحلیل شود.