جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روح انسان با معنویت سازگار است و گرایش به بحث‌های عرفانی در جامعه‌ی امروز بسیار به چشم می‌آید، برخی از مدعیان، قائل‌اند که می‌توان، مراحل سلوکی را بدون توجه به شریعت و فقه طی کرد. امام خمینی، شرایع الهی را دارای ظاهر و باطنی می‌دانند که می‌توان از ظاهر شریعت به باطن که حقیقت است، به واسطه‌ی رابطه‌ی طولی که میان آنهاست، دست یافت، و ترک ظاهر شریعت را از تلبیسات شیطان برمی‌شمرند. ایشان عمل به دستورات فقهی را در تمام مراحل سلوک و حتی بعد از رسیدن به حقیقت، حتمی دانسته و تغییری در کیفیت عمل کردن به احکام و دستورات شرع را نمی‌پذیرند. ایشان در زمان غیبت، با توجه به نقش انسان‌ کامل در دستگیری افراد و احکام شرعی، جایگاه فقیهان را در تعیین تکلیف مقلدان نسبت به احکام و در نگاه حداکثری، جانشینان انسان کامل می‌دانند. بر این اساس، در این پژوهش با روش تحلیلی - توصیفی، رابطه‌ی شریعت به معنای خاص آن، یعنی فقه، با عرفان در اندیشه‌ی امام خمینی مورد تحلیل و تبیین قرار گرفت.

هدف پژوهش حاضر پرداختن به این سوال اساسی بود که آیا نهضت حسینی از قابلیت و ظرفیت لازم و کافی برای درک و دریافت عرفان اجتماعی و سلوک جهادی – انقلابی تمدن‌ساز برخوردار است؟ روش پژوهش با رویکرد نقلی- عقلی بوده و نتایج نشان داد عاشورا که فعل معصوم(ع) و نهضت کربلا نهضتی پویا و پایا می‌باشد، جامع نبوت و امامت و رسالت و ولایت در بقای اسلام ناب محمدی(ص) است، عرفان اجتماعی را با گزاره‌ها و آموزه‌های جهادی – حماسی، عقلی – عشقی و عدالت‌گستری و حقیقت محوری با جان‌مایه توحیدی در اختیارمان نهاد. نهضت حسینی، عرفان و عارفان اجتماعی را در معارفی که در خطبه‌ها، نامه‌ها، کلمات قصار و گفتگوها، اشعار و رجزخوانی‌ها از سوی سیدالشهداء و یاران خاص و عام آن امامی که مصباح هدایت و کشتی نجات بود و هست ظهور یافت، معرفی کرد تا عرفان ناب اسلام و اسلامی تدین‌ساز و تمدن‌پرداز به عنوان عرفان معیار، سلوک سنجش‌گر و شهود شاخص متجلی در میدان جهاد و شهادت، اسوه و شاهد قرار گیرد. در تحقق عرفان اجتماعی در پرتو نهضت حسینی، مقامات عرفانی با روح و رائحه اجتماعی و نشان و نشانی‌های انقلابی – جهادی تبیین و تحقق یافت تا روشن شود که مفاهیم عرفانی و آموزه‌های سلوکی خنثی و منفعل نبوده و از هویت فعال و ماهیت حماسی برخوردارند و عرفان اهل‌بیتی، عرفان عقلانیت و عدالت و معنویت تمام عیار است، عرفانی که دارای جهت‌گیری‌ها و موضوعات و مواضع ظلم گریزانه، ظلم‌ستیزانه و عرفان مبارزه‌جویانه است، نه عرفان خلوت و رخوت یا خنثی و اشرافی یا عرفان سکوت و سکون.

یکی از منابع معرفت، «کشف و شهود عرفانی»، اعم از شهود عین‌الیقینی و حق‌الیقینی است که در قرآن و روایات از منزلت و موقعیت بنیادی‌ـ راهبردی برخوردار می‌باشد.: 1ـ عوامل حصول معرفت شهودی از منظر قرآن و روایات چیست؟ 2ـ آیا معرفت شهودی از منظر قرآن و روایات اعتبار و حجیت معرفت‌شناختی دارد؟ برونداد نوشتار حاضر که مبتنی بر روش نقلی‌ـ عقلی است، در علل دستیابی به کشف و شهود عبارتند از: عبودیت، تقوی و طهارت، شرح صدر، مراقبت نَفْس، عمل صالح، شهود، فقر وجودی و اخلاص که با یک مقدمه، در دو قسمت با ذکر نمونه‌هایی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی بررسی می‌کنیم.

چکیده: عرفان، مقوله ای باطنی، جانمایه ای متافیزیکی، با ساحتی فراعقلی، در مسیر توحید ناب و فناء‌فی‏الله شدن و بقاء بالله یافتن است، تا انسان با سیر و سلوک الی الله، مظهر اسماء جلال و جمال الهی،‌ مصداق بارز خلیفه اللهی و آئینه دار طلعت یار گردد. بار یافتن به چنین مقام ربوبی، تنها در مکتب انسان ساز اسلام میسر است، هر چند سایر ادیان نیز به طرق مختلف در تقرب به سوی معبود گام نهاده اند و راه پیموده اند، اما در ماده، صورت و حتی غایت بین آنها تفاوت چشمگیری وجود دارد.دراین راستا به منظور آشنایی با عرفان در ادیان گوناگون و تطبیق عرفان اسلامی با عرفان هندویی، مسیحی، یهودی، سکولار و لیبرال، با هدف بررسی نقاط ضعف و قوت هر یک سلسله مقالاتی به نگارش خواهد آمد.

خلاصه ماشینی: "نخست لازم است تفکیکی را در مکتب تفکیک رقم بزنیم؛ به گفته برخی بزرگان اگر دیدگاه‌های میرزامهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی و خود ایشان را «تفکیکیان» بنامیم و کسانی را که در دوران متأخر با آنها مواجه‌ایم «نوتفکیکیان» یا «تفکیکیان معتدل و ملایم» نام بگذاریم که آیت‌الله جوادی آملی نیز در کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی به این مقوله اشاره کرده‌اند. البته منطقه‌هایی وجود دارد با عنوان «منطق‍ةالفراغ» که دقیقا عکس منطقه‌های ممنوعه‌اند و در آنها عقل می‌تواند جایگاهی منحصر به فرد داشته باشد و اگر از «عقل معیار یا میزان» سخن بگوییم و آن را معیاری «مطلق» برای دین و وحی و معارف الهی قرار دهیم، در موضعی قابل نقد وارد شده‌ایم. تا فیلسوفان و عارفان (به ویژه صوفیان) در برهه‌های تاریخی به تأویل‌ها و تفسیرهایی نسبت به آیات و روایات ما دست زده‌اند و در جهت نظرات خود به استخدام آیات و روایات پرداخته‌اند، به حفظ ناب‌بودن و زلالیت آیات و روایات اقدام کردند؛ ولی نکته اینکه آیا راه حل مکتب معارف خراسان یا تفکیکیان، راه حل نهایی و درستی است؟ وقتی می‌گویند ما باید به ناب‌سازی آموزه‌های وحیانی بپردازیم و بدون هیچ پیش‌انگاره‌ای به سراغ آنها برویم، مطلبی شکیل و مجذوب‌کننده است، اما آیا شدنی است؟ آیا عارفان باور داشتند هر آنچه مطرح می‌کنند، تفسیر قرآن است یا اینکه تأویل تطبیقی مد نظر آنها بوده است؟ آنها مقوله تفسیر را از تأویل‌هایی این‌گونه جدا می‌کردند."

مجموعه‌ی حاضر که به مناسبت روز جهانی فلسفه و کنگره‌ی نکوداشت استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی فراهم آمده مشتمل است بر پانزده مقاله درباره‌ی شان و شخصیت علمی استاد آشتیانی و اندیشه‌های فلسفی و عرفانی وی که به وسیله‌ی پژوهشگران حوزه و دانشگاه تدوین شده است. گفتنی است، استاد سیدجلال الدین میری آشتیانی (1384-1304 ش) را می‌توان از برجسته‌ترین شارحان فلسفه و عرفان اسلامی در عصر حاضر و یکی از حکیمان نوصدرایی شمرد که عمری به تبیین، تحکیم، و دفاع از حکمت متعالیه پرداخت و آن را به مستشرقان معرفی کرد. وی ویژگی‌های علمی مهمی داشت که جایگاه فلسفی او را برجسته می‌کند: 1- احیای تراث تفکر اسلامی از برنامه‌های اصلی و بلندمدت ایشان بوده است، 2- او در سیر تحقیقات و تالیفات خویش رویکردی تاریخی داشته و در این رویکرد تاثیر و تاثرات حکما از یک‌دیگر را کاویده است. 3- استاد آشتیانی به این مطلب عنایت ویژه‌ای داشته که باید در قبال فلسفه‌ستیزی جاری در تاریخ اسلام ایستاد و در صحنه‌ی مبارزه پایدار ماند. 4- ایشان علاوه بر ارتباطات حوزوی با چهره‌های دانشگاهی نیز ارتباط وثیقی داشت که این امر مصداق بارزی از همراهی این دو نهاد فرهنگی در عصه‌ی تفکر و علم بود. مقالات کتاب عبارت‌اند از: "گنج پنهان فلسفه و عرفان؛ سرگذشت استاد سید جلال‌الدین میری آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "از آشتیانی چه می‌توان آموخت؟/ حسینعلی رحمتی"، "بایسته‌های کنونی حکمت اسلام از دیدگاه حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای/ عبدالله محمدی"، "جایگاه آشتیانی در جریان‌شناسی فلسفه‌ی اسلامی معاصر/ غلامرضا جلالی"، "جایگاه آشتیانی در تاریخ فلسفه‌ی اسلامی/ محمد باغستانی"، "فلسفه‌ی هستی در مکتب استاد سیدجلال الدین آشتیانی/ طاهره کمالی‌زاده"، "فلسفه‌ی عرفان از دیدگاه علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد"، "عرفان شریعت‌محور در افق اندیشه و آرای آیت‌الله سید جلال‌الدین آشتیانی/ محمدجواد رودگر"، "فیلسوفان مسلمان و اثولوجیا/ سیدمحمد انتظام"، "عالم مثال مقوله‌ی طلایی نظام حکمی سیدجلال‌الدین آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "استاد آشتیانی و مکتب تفکیک/ سید محمد موسوی"، "عقلانیت اصیل دینی در نگاه آشتیانی/ سیدمحمد عیسی‌نژاد"، "ولایت از دیدگاه استاد علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ فاطمه داروغه"، "نقد و تحلیل صوفیه از دیدگاه استاد آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد" و "آشتیانی و احیای تراث/ حسینعلی رحمتی".

هدف آفرینش انسان، عبادت خداى متعال و رسیدن به کمال مطلوب است، چنان که در سوره ذاریات آیه 56 مى‏فرماید: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏» . بهترین راه شناخت پروردگار و عبادت او، شناخت‏خویشتن است چنان که در حدیث نبوى آمده است: «من عرف نفسه فقد عرف ربه .» نویسنده مقاله به کاوشى پیرامون معرفت نفس در تفسیر المیزان پرداخته و اثبات مى‏کند که تنها عرفان کامل و سعادت‏بخش، عرفان ولایى و علوى است . طبق نظر علامه طباطبایى، شاه‏راه عرفان همانا خودشناسى و خودسازى است و بستر اصلى آفاق اندیشه‏هاى علامه در حوزه عرفان، آیه کریمه «یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم‏» (2) مى‏باشد و آن را کلید سلوک و شهود معرفى مى‏نماید . در پایان نتیجه‏گیرى مى‏کند که مرحوم علامه، قرآن، احادیث و روایات را منبع مستقل و اصیلى براى عرفان جامع مى‏دانند و عرفان قرآنى و اهل بیت علیهم السلام; یعنى وصول به مقام شهود حق در عالم و آدم را بر روى همه آدمیان و طبقات و صنوف، گشوده مى‏داند و هر کس را طبق ظرفیت وجودى، تلاش، جهاد و اجتهادش از حقایق معنوى بهره‏مند مى‏نماید .

«وحى» جوهره معرفت دینى و رکن آموزه‏هاى اسلامى است که شناخت ماهیت، حقیقت، قلمرو و گستره آن امرى ضرورى از حیث کلامى، تفسیرى، فلسفى و حتى عرفانى است و افق بینش و آفاق گرایشهاى دینى را نزد دینداران افزون مى‏نماید. اگر چه پیشرفت علوم جدید و تأملات و تعاملات معرفتى، «فهم حقیقت وحى» را آسانتر و کاملتر کرده و تجربه‏هاى عرفانى و مواجهه باطنى و درونى با خداوند و جهان غیب و غیب جهان، هم‏افق با مقوله وحى الهى بر پیامبران خویش است ولى وحى مقوله‏اى مستقل، ویژه انبیا، تجربه‏ناپذیر و غیرقابل بسط است که اساسا به لحاظ مبادى و نتایج با تجربه‏هاى بشرى صرف (هر چند عرفانى) فرقهاى فاحشى دارد؛ چه این که گیرنده وحى و نفس وحى معصومند و پیام‏آوران وحى در سه ساحت دریافت، نگهدارى و ابلاغ وحى به مردم داراى عصمت هستند، پس قیاس تجربه‏هاى باطنى و درونى با وحى پیامبران الهى قیاس مع الفارق است به همین جهت، عنوان مقاله را «وحى پیامبرانه» نامگذارى کرده‏ایم تا اختصاصى بودن وحى به پیامبران، رابطه ویژه پیامبران با خدا و فرشته وحى در دریافت پیام هدایت و سعادت انسانها را معلوم سازیم. البته این به معناى آن نیست که وحى تفسیرپذیر و قابل شناسایى نمى‏باشد و راه فهم به حقیقت وحى بسته است، بلکه به معناى قرار گرفتن وحى پیامبران در افق و مرتبه‏اى بالاتر و والاتر از تجربه‏هاى عرفانى و دینى و کشف و شهود است.

این مقاله، عهده‏دار بحث تکامل عرفانى انسان بر محور آموزه‏هاى قرآنى و مدار معارف اسلامى است. حرکت تکاملى انسان از «خود»؛ یعنى خود فطرى و ملکوتى، رحمانى و فطرى انسان آغاز مى‏شود و با خدا یا دیدار الهى پایان مى‏یابد. لازمه چنین حرکت استکمالى جوهرى، فقرشناسى وجودى، بیدارى و بینایى، درک و درد خدا داشتن، شریعت محورى، مجاهده مستمر با خواهشهاى نفسانى و مراقبت کامل، حب الهى، بندگى خالصانه خدا، نوسازى معنوى مداوم، بازشناسى و بازیابى همیشگى، هدفشناسى و هدفدارى است. بدیهى است حرکت و شدن از خود به سوى خدا در حقیقت رسیدن به خود برتر و تکامل یافته و توسعه بخشیدن به حقیقت وجودى خود است و انسان متحرکِ متکامل، انسان به خود رسیده و کمال یافته و سعادتمند است و عصاره مقاله در این معناست که خداى سبحان در درون انسان است که آدمى با حرکت تکاملى از درون و حجابزدایى به آن دست مى‏یابد.

شریعت و فطرت دو پدیده الهى‏اند که همگرایى و توافق وجودى و ذاتى با هم داشته و به تعبیر آموزه‏هاى اسلامى فطرت، شریعت متصل و شریعت، فطرت منفصل است که در حقیقت «انسانیت‏» آدمى را تشکیل داده است . دین براى هدایت و تامین سعادت انسان و شریعت‏با هدف شکوفاسازى فطرت آدمى ظهور یافته است و «صراط مستقیم‏» تکامل و تعالى وجودى انسان را تشکیل مى‏دهند . به همین جهت، انسان باید فطرت‏شناسى و شریعت‏شناسى نماید و از سوى دیگر فطرتش را جلا یافته و پر فروغ نگه دارد و از حجابهاى ظلمانى، نجاتش دهد تا قابلیت تامه هدایتهاى شریعت را یافته و به رستگارى و فلاح نایل گردد .