جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.

كتاب المعتمد في أصول‌الدين، اثر محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام معتزلی که به تحقیق ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، رسیده است. قصد ابن ملاحمی در این کتاب، مناقشه در مبادی فرقه‌های (مسلمان یا غیر مسلمان) مخالف با توحید، مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان در همان قالب و به همان اندازه‌ای است که مشایخ معتزله در کتاب‌های مختصر و متوسطشان، انجام می‌دهند. ساختار: کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در سه جزء است و هر جزء در قالب ابواب و فصولی ارائه شده است. برخی منابع کتاب از این قرار است: الآراء و الديانات، كتاب الأدوات، تاريخ ابن أبي‎‌‌‌‌خيثمة، شرح الجمل و ال‎قود، المجسطي، تفسیرهای عباس بن یزید بحرانی و ولید بن ابان، جوابات التستريين، كتاب الدواعي و الصوارف، كتاب المحيط بالتكليف، كتاب من قال بالعدل من المحدثين، رسائل منسوبة إلی قابوس بن وشمکير و... گزارش محتوا: ابن ملاحمی در مقدمه قصد دارد بزرگ‎ترین تألیفات ابوالحسین بصری در علم کلام، یعنی کتاب تصفح الأدلة را خلاصه کرده و درعین‌حال نواقصش را تکمیل کند و در برخی مباحثش تجدید نظر نماید. بصری در این کتاب، ادله معتزله و همچنین مخالفان آنان را تصفّح کرده؛ یعنی مورد نقد و بررسی قرار داده است. ابن ملاحمی تلاش کرده که کتابی جامع ارائه دهد که اشکالات ابوالحسین را در آن تکرار نکند. ابوالحسین بصری در کتابش بسیاری از ادله ضعیف و مسائل بدیهی را هم ذکر کرده که حذف آنها از کتاب، هیچ آسیبی به مطلب نمی‌رساند. ابن ملاحمی خوارزمی، می‌گوید استدلالات جدیدی را در این نوشتار، ارائه نموده و به مسائلی که در آن با ابوالحسین بصری، اختلاف نظر دارد اشاره کرده است. البته وی تأکید می‌کند که مسائل اختلافی‌اش با بصری کم است. ابوالحسین در هنگام نگارش بابی درباره انکار رؤیت خدا در آخرت توسط مؤمنین، از دنیا رفت. ابن ملاحمی آن را با همان سبک و سیاقی که بر اصل کتاب حاکم بود، به پایان رساند؛ مخفی نماند که بخش موجود از کتاب «المعتمد» از پایان کتاب «تصفح الأدلة» جز اندکی، تجاوز نکرده است. بااینکه «تصفح الأدلة» ابوالحسین بصری، مصدر اصلی و نمونه اصلی ابن ملاحمی برای نگارش این کتاب بوده، اما وی از کتاب‌های دیگری نیز (به‌صورت بررسی مستقیم یا غیر مستقیم) برای این منظور استفاده کرده است که البته اکثرشان مفقود شده‌اند؛ او از میان کتاب‌ها و رسائل ابوالحسین بصری به کتاب‌های «الغرر» و «شرح العمد» (شرح کتاب العمد قاضی عبدالجبار) و... استناد کرده است. ملاحمی در موارد بسیاری به مؤلفات قاضی عبدالجبار اشاره کرده و از آن نقل می‌کند، به‌ویژه کتاب «المغني» که البته نسخه‌ای که از این کتاب در دست ابن ملاحمی بوده، با نسخه منتشرشده از آن تفاوت دارد. وی کتاب «المحيط بالتكليف» و شرح و تعلیقه آن و «كتاب الدواعي و الصوارف» و «شرح الجمل و العقود» نیز بهره برده است... معظم استشهادات ملاحمی در این اثر به کتاب‌های دیگران، به احادیث و اخبار است... مهم‎تر از همه استشهادات او با عباراتی ناشناخته از کتاب «الآراء و الديانات» حسن بن موسای نوبختی است. باارزش‎ترین نقل قول‎های وی، گزیده‌های طولانی از کتاب «المقالات» ابوعیسای ورّاق است. قصد ابن ملاحمی مناقشه در مبادی فرقه‌های مخالف با توحید مانند ثنویان، نصاری و مجوس و رد استدلال‎های آنان به همان اندازه و صورتی است که مشایخ معتزله در کتاب‌های مختصر و متوسطشان، انجام می‌دهند. نویسنده از کتاب ابوعیسای وراق که آن را «الديانات» نامیده، به‌عنوان یکی از مصادر اصلی خود استفاده کرده و در بخش‌هایی از کتاب المعتمد، با اصول مادی‌گرایی (الدهرية)، مانویت، دیهانیه، مرقیونیه [مذهب مارسیون] و برخی فرقه‌های دوگانه‌پرست (ثنوی) کوچک مناقشه کرده است. ابن ملاحمی، در ابتدای کتاب، مطالبی را که در آن بیان کرده، چنین شرح می‌دهد: هدف ما از این کتاب، تصحیح ملت پیامبرمان محمد(ص) در کلیت و تفاصیل آن است. مخالفان ما دو قسم می‌شوند: برخی (دیگر فرقه‌های مسلمان) کلیت مورد قبول ما را قبول دارند و در تفاصیل با هم اختلاف داریم و برخی دیگر اساسا بر قبله ما نیستند که خودشان بر اقسامی هستند: برخی مانند اهل تعطیل و دهریون و... معتقد به هیچ مذهب و آئینی نیستند، برخی دیگر مانند ثنویون معتقد به مذهب خاصی هستند، ولی از اساس و در توحید با ما اختلاف دارند و برخی دیگر مانند براهمه، توحید و اثبات صانع و... را قبول دارند، ولی پیامبری را نمی‌پذیرند و برخی دیگر مانند یهودیان و نصرانیان فی‌الجمله توحید و عدل را قبول دارند، ولی در تفاصیل آن با ما اختلاف دارند؛ یااینکه اقرار به پیامبری دارند، ولی پیامبری حضرت محمد(ص) را نمی‌پذیرند. اما اختلافات میان فرقه‌های مسلمان را نیز این‌گونه می‌توان بیان داشت که برخی معتقدند خداوند در صفات ذاتیه‌اش واحد است. برخی دیگر هستند که قائل به قدمایی در کنار خدا شده‌اند. برخی (مانند مشبهه) معتقدند خداوند جسم است. برخی مانند مجبره معتقدند خالق افعال بندگان خداست و... وی در قسمتی از کتاب درباره دیصانیه می‌نویسد: اکثر عقایدشان با نظریات مانویان موافق است؛ فقط در برخی موارد با آنان مخالفند که از جمله این موارد است: اعتقاد به اینکه ظلمت، مرده و غیر حساس است و عالم و قادر نیست، بلکه راکد غیر متحرک است و افعالش به‌صورت طبعی از وی صادر می‌شود؛ [یعنی] علم و قدرت و حس و قصد و تحرک، فقط مختص به نور است. دلیل آنان در بیان این نکته این است که ظلمت ضد نور است و ازاین‌رو باید صفاتش نیز در تضاد با صفات نور باشد. ابن ملاحمی قول آنان را با توضیح مطلبی که سابقا بر آن استدلال کرده، ابطال می‌کند؛ وی می‌نویسد: سابقا بیان کردیم که ظلمت، فقدان (نبود) نور است در چیزهایی که پذیرای آن هستند. وی درباره مرقیونیه نیز می‌نویسد: آنان معتقدند که خدای متعال حق است و کسی را یارای دفع و ابطال وی نیست. آنان همچنین معتقدند که شیطان نیز (بدون اینکه مخلوق خدا باشد) موجود است. پیروان مریقونیه معتقدند: در میان خدا و شیطان وجود ثالثی هست که از خدا پایین‎تر و از شیطان بالاتر است که در میان طبع سلیم انسانی به ودیعت نهاده شده است. شیطان و ظلمت بر آن می‌شورد و با آن می‌آمیزد و از این آمیزش، عالم پدیدار می‌شود. آمیزش شیطان با او به این دلیل است که از فعل او بهره ببرد، قبائحش را نیکو کند، مرگش را حیات بخشد و قساوتش را نرم کند. سپس، شیطان نیروها و دغدغه‌هایش را در عالم برپا می‌دارد تا به وسوسه بپردازد. از قوا و نیروهای او بروج دوازده‌گانه، ستارگان هفت‌گانه، خورشید و ماه و... هستند... هرچیز [زشتی] در دنیا، مانند حیوانات درنده‌ای که دیگران را شکار می‌کنند و می‌خورند و... از شیطان است و خدای بزرگ، آن را نیافریده است، بلکه خالقش شیطان رجس نجس است. نیروهای شیطان بر عالم تسلط یافته و وی به تدبیر در آن مشغول است. سازنده درختان مثمر و غیر مثمر اوست. اوست که زندگانی زمینیان را در فصل‎های چهارگانه ترتیب می‌بخشد... وضعیت کتاب: فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و سایر فهارس فنی شامل (فهرست اسامی مردان و زنان و اعلام، اسامی فرقه‌ها، طایفه‌ها و جماعت‎ها، اسماء کتاب‌ها و رسائل و نام شهرها و مکان‌ها) در انتهای آن آمده است. مقدمه مؤلف، شناسنامه کتاب و صفحه روی جلد آن، به زبان انگلیسی پس از فهارس فنی در انتهای اثر ذکر شده است. در تحقیق اکثر مطالب کتاب به دو نسخه منحصربه‎فرد دانشگاه بزرگ صنعا به شماره‌های 213 و 214 اعتماد شده است. محققان کتاب از دارالکتب قاهره، قاضی اسماعیل اکوع (مدیر آثار و کتابخانه‌های جمهوری عربی یمن)، که در چاپ کتاب و قاضی علی سلیمان (وزیر اوقاف جمهوری یمن)، که در دستیابی به کتابخانه دانشگاه بزرگ یمن، یاری‌رسان بوده‌اند، تشکر کرده‌اند و مراتب سپاس‎گزاری‌اشان را از استاد رضوان سید (مدیر انتشاراتی در بیروت) ابراز کرده‌اند.

موضوع این مقاله از طریق کمیته علمی کنگره بین المللی امام خمینی(س) و احیاء تفکر‏‎ ‎‏دینی مورد توجه من قرار گرفت. محور و موضوع مطرح شده عبارت بود از «تأثیر امام در‏‎ ‎‏الهیات آزادیبخش آمریکای لاتین و آفریقا». واقعیت اینست که هیچ تأثیری وجود نداشته‏‎ ‎‏است. اینجانب در نوشته های منادیان الهیات آزادی بخش هیچ مطلبی دال بر آشنایی و توجه‏‎ ‎‏آنها به مشکلات اسلام یا امام خمینی(س) ندیده ام. اما فکر می کنم مقایسه ایندو کار‏‎ ‎‏ارزشمندی باشد. ‏

کتاب حاضر به زبان عربی تلخیصی است از چهار مجلد قطور "المعتمد"؛ که به چهارده بخش تقسیم شده و به بررسی پنج اصل کلام معتزلی: توحید، عدل، وعد و وعید، اسماء و احکام، و امر به معروف و نهی از منکر اختصاص یافته است.