جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسفی در کتاب «کشف الحقایق»، چونان یک آموزگار مدرسی، به رسته‌بندی مطالب و موضوعات عرفان اسلامی – به ویژه وحدت وجود- پرداخته است؛ مع الأسف، آموزگاری که کمیت تحلیلش لنگان است. در این راه، آشکار است که، همگام با و پیرو دیگر عرفا، خود را از پیچیدن به استدلالات فلسفی و کلامی دور نگاه داشته است، و مانند فلاسفة عرفان‌پیشه‌ای چون شیخ اشراق، مخاطب را به گذرگاه‌های صعب العبور برهان و استدلال نمی‌برد. با توجه به منش کتابت او، همچنان که گنجینة موروث عرفانی پیش از خود را به دوش می‌کشد، -که ریشه‌های آن را می‌توان در فلسفة یونان (به ویژه افلاطون و نوافلاطونیان) و هند باستان باز جست- از برخی از اساتید عرفان، چون ابن‌سبعین و ابن‌عربی بیشترها خوشه برچیده است. حتی در انتخاب عناوین فصول و بخش‌های مختلف کشف الحقایق، بعید نیست که از آثار ابن‌سبعین و ابن‌عربی، به گونه‌ای مستقیم تاثیر گرفته باشد؛ به ویژه در انتخاب دو عنوان اصحاب «نور» و «نار»، که مهمترین آراء نسفی را در باب وحدت وجود، می‌توان در پرداخت همین دو بخش به ملاحظه کرد. در این جستار، ریشه‌نگاری عقاید او در باب وحدت وجود، نشانگر تاثیر بی‌چون و چرای او از ابن‌سبعین و ابن‌عربی است؛ که البته در این ریشه‌نگاری، آراء ابن‌سبعین تازگی خاص خود را دارند.

چکیده در جلد اول تایپ شده است.

یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین جنبه‌های فکری در حوزه‌ی ادبیات ایران و اسلام،آموزه‌های حکمی و مفاهیم عرفانی است که تلفیق این دو موضوع از قرن هفتم هجری به بعد به ویژه با ظهور بزرگانی همچون مولاناجلال‌الدین بلخی و سید حیدر آملی به اوج اعتلاء می‌رسد.سیدحیدر آملی شخصیتی است در ملتقای عقل، نقل و شهود بلکه جامع اندیشه‌ای علمی و قدرتمند و شهودی روشن و قابل اثبات با ابزار عقل و نقل در برابر شخصیتی که از جهت هرم فکری و کمال معنوی با یکدیگر همانندی می‌نمایند، مولانا نیز از عقل، نقل و شهود به کمال برخوردار است، وی در سیر اندیشه‌ی خویش همیشه با استفاده از آیات الهی عقل و شهود خود را تفسیر و توجیه می‌کند.در این پژوهش سعی بر آن بوده تا با تکیه بر دو اثر برجسته‌ی جامع‌الاسرار و منبع الانوار از سید حیدر آملی و مثنوی معنوی مولوی، ضمن استخراج و شرح اصطلاحات عرفانی- حکمی، از راه مقایسه، وجوه اشتراک و امتیاز این دو اثر و نیز افق فکری ودیدگاه معرفتی دو تن از بزرگان عالم بازنمایی شود. همچنین انتظار می‌رود از راه شناخت و تبیین کلید واژه‌های عرفانی این دو کتاب با مطالعات تطبیقی و بینامتنی بتوان به روابط پیچیده‌‌ی تجربه‌ها و تعبیر در حوزه‌ی عرفان و نیز حل عقده‌های معنایی در آثار عرفانی نائل آمد.فصل اول رساله به مقدمه و کلیات بحث همچون اهمیت، پیشینه، اهداف و روش تحقیق اختصاص دارد؛ فصل دوم مروری است کلی بر عرفان و تصوف و بیان ویژگی‌های اجمالی هر یک؛ در فصل سوم و چهارم به ترتیب شرح احوال و آثار و عقاید سیدحیدر آملی و جلال‌الدین محمد مولوی آمده است؛ فصل پنجم قسمت اصلی و بخش اعظم رساله است که در قالب 72 مدخل به طرح و شرح اصطلاحات عرفانی و حکمی اختصاص دارد؛ در فصل ششم که بخش پایانی است هم به نتیجه‌گیری از مباحث و جمع‌بندی مطالب پرداخته شده است.

رساله ی اوصاف الاشراف یکی از رساله‌های با اهمیت خواجه نصیر الدین و از طرفی از رساله‌های با اهمیت‌تر در عرفان اسلامی خصوصاً عرفان عملی است. اوصاف الاشراف به روشنی مباحث عرفان و تصوف را به زیبایی و شیوایی و فصاحت بیان کرده است. از ایمان و ثبات شروع شده و توضیح و تفسیر بسیار زیبا و عالمانه‌ای تا مرتبه‌ی فنا فی الله و ذوب شدن در حقیقت وجود حضرت حق داشته است. نگاه زیبای او به این مراتب، جایگاه بسیار والای در عرفان و تصوف بر جای گذاشته است. در این پایان نامه سعی بر آن شده که از نسخه‌های با اصالت و قدیمی برای رسیدن به اصیل‌ترین و نزدیک‌ترین متن و در پی آن هب کلام قطعی خواجه استفاده گردد. این مقابله‌ها نه تمام و کمال بلکه در حد توان جامع‌ترین و کامل‌ترین‌ها را مجموع کرده است.این رساله شامل هشت فصل است:فصل اول شامل مقدمه‌ای از عرفان و سیر و سلوک و تصوف و مباحث عرفان نظری و عرفان عملی بحث شده است.فصل دوم شامل مختصری از تاریخ سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایران در قرن پنجم، ششم و اوایل قرن هفتم و فرقه اسماعیلیه بحث شده است.فصل سوم شامل سرگذشت و شرح احوال خواجه نصیر الدین از دوران کودکی، ورود و بعد هم خروج از قلاع اسماعیلیان و مذهب خواجه بحث شده است.فصل چهارم شامل آثار خواجه نصیر الدین است. پنج اثر مهم خواجه مطالبی عنوان شده و نام نسخه‌های دیگر ذکر شده است.فصل پنجم توضیحاتی در مورد رساله‌ی اوصاف الاشراف است.فصل ششم شامل روش تصحیح و معرفی نسخه‌ها است.فصل هفتم شامل متن اصلی رساله اوصاف الاشراف به علاوه نسخه بدل‌هایی که به توصیف بیان شده‌اند و مهم‌ترین و اصلی‌ترین بخش این پایان نامه‌اند.فصل هشتم شامل شرح آیات و احادیث و لغات و دشتواری‌هاو اصطلاحات و مراتب سیر و سلوک عملی است.

شیخ فخرالدین عراقی یکی از شاعران عارف و خوش ذوق قرن هفتم هجری است. او با روی آوردن به عرفان به ویژه اعتقاد وحدت وجودی محی‌الدین بن عربی که از طریق زکریای مولتانی به او رسیده و از سوی دیگر توجه ویژه به اندیشه‌های احمد غزالی و مغانه‌های سنایی و با پشت پا زدن به ظواهر اجتماعی و اعتقادی عامه، غزلیاتی پرشور و زیبا با شیوه‌ای متفاوت از شاعران دیگر سرود. مفاهیم عرفانی بن‌مایة اصلی سخن او را تشکیل می‌دهد موضوعاتی همچون وحدت وجود، جمال‌پرستی، قلندریات، ملامتی، عشق درد آمیخته، زهدگریزی و معشوق مذکری محورهای اصلی مکتب‌آفرین او هستند او در زمرة آخرین کسانی است که دستی چیره در غزل داشته. در غزلیات او افزایش بسامد اصطلاحات تصوف دیده می‌شود اما این بدین معنی یعنی برابر دانستن کلام او با سخنان نظم گونه وابستگان مکتب تعلیمی و مدرسی تصوف نیست در این مقاله، این مولفه‌ها به عنوان شناسنامة شعری عراقی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

از جمله شخصیتهایی که در قرآن از آنها یاد شده، ذوالقرنین می باشد و بنا به استوارترین نظریه ای که تاکنون درباره او داده شده، با کورش هخامنشی (539-560ق. م) یکی دانسته شده است. اما مفسران قرآن شخصیت های تاریخی دیگری از قبیل: فریدون، جمشید، عبدالله بن ضحاک، هرمس و اسکندر یونانی (پسر فیلیپ) را نیز به جای او نشانده اند. در قرآن از وی به دو صفت مهرورزی و دادگستری یاد شده و در احادیث جنبه های دیگری از شخصیت او آشکار شده است. اما با کمال شگفتی، تمام صفات مذکور از سوی مفسران به اسکندر نسبت داده شده و اسکندر را ذوالقرنین پنداشته اند: که در غالب متون تفسیری و در رساله های فلسفی و اخلاقی و هم در منابع عرفانی اسلامی به وفور آمده است و به تدریج چنان قوام یافته که گاه در مقابل نظرات دیگر مخالفت و مقاومت شده است. اما اطلاعات تاریخ اخیر چنین نظری را محل تردید قرار دده است شخصیت هایی که اسکندر از این راه در طول تاریخ به خود گرفته است عبارتند از: 1- شخصیت سیاسی با مکانت پادشاهی 2- حکیمی بارع که سایه حکمت و اندیشه والای او بر سراسر رساله های حکمت و اخلاق مشهود است و این نفوذ از مباحث عالیه معرفت النفس گرفته تا علم تدبیر منزل و سیاست مدن را در برگرفته است 3- سیمای عرفانی که شواهد فراوانی در شهر عرفانی دارد. به گمان نویسنده این مقاله این اشتباه تاریخ سه دلیل عمده داشته است: 1- شکست ایران از اسکندر 2- اولین کسی که اسکندر را همان ذوالقرنین دانست ابن سینا بود و بنا به بزرگی شخصیتی، اشتباهش نیز بزرگ و لذا تاثیر گذار بود 3- شخصیت اسکندر پسر فیلیپ با اسکندر افرودیسی اختلاط یافته است نظر به این تسامحات، عدم اصالت این داستان پردازی ها روشن می گردد اما در پس این پرده رازی است و حقیقتی و آن اینکه ذوالقرنین در حقیقت مرتبه انسان کامل و یا صاحب مقام «برزخیه کبری» است که این مقاله به بررسی آن ختم می شود.

مثنوی معنوی جلال‌الدین مولوی در زمرهء بزرگترین حماسه‌های روحانی بشریتاستکه خداوند برای جاودانه کردن فرهنگایرانی آن را به زبان پارسی هدیه کرده است . این اثر همواره مورد توجه کسانی بوده استکه با زبان فارسی و فرهنگایرانی آشنایی داشته‌اند. لذا همواره افراد علاقمند و صاحبان علم و دانش ، برداشتها، تحلیل‌ها و تفسیرهای خود را از مثنوی در قالبکتابها و مقالاتمختلفی نگاشته‌اند. اما هنوز که هنوز استبسیاری از مرواریدهای گرانبهای این دریای بیکران، به روی غواصان خرد و اندیشه رخ نگشوده است . گرچه تا بحال پژوهشگران مشتاق فراوانی بوده‌اند که مثنوی را از دیدگاههای مختلفمورد بحثو بررسی قرار داده‌اند و الهاماتو دریافتهای خود را از مثنوی به رشتهء تحریر درآورده‌اند و آثار ارزشمندی به جامعهء ادبی ما عرضه داشته‌اند. اما این دریا همچنان بی‌کرانه می‌نماید. یکی از علل این امر آن استکه مولانا علاوه بر اینکه حکایاتو داستانهای مثنوی را به زبانی سمبلیکو به صورتی تمثیلی بیان می‌کند، در جای جای مثنوی از زبانی نمادین و رمزگونه که خاصعرفان اسلامی استاستفاده می‌کند. لذا خواننده مثنوی یا آنکه سودای تحقیق در سر دارد، بدون دانستن زبان نمادین مولانا در مثنوی، هرگز قادر به دریافتاندیشه‌ها و پیامهای والای مولانا که اساسعرفان اسلامی است ، نمی‌گردد. البته در تمام شرحها و تفسیرهایی که بر مثنوی نوشته شده استاشاراتی پراکنده به این سمبلها شده است ، اما کار منظم و دقیقی که از خود مثنوی یاری جسته باشد و تنها به بیان نمادهای آن بپردازد، می‌تواند راهگشای طالبان معرفتباشد. چرا که ظهور اصلی زبان مولانا در نمادهای شعر اوست . و هر کسی که قدرتتعبیر و تفسیر این نمادها را داشته باشد، به خوبی مثنوی را می‌فهمد. با توجه به این مسائل می‌توان گفتکه، این رساله به این مهم پرداخته استو نمادهای دفتر دوم مثنوی را مشخصکرده و به شرح، توضیح، تفسیر و تعبیر آنها پرداخته است . و هر کجا که لازم بوده استشواهدی از دفترهای دیگر مثنوی و نیز دیگر آثار عرفانی و شرحها و تفسیرهای مثنوی بدان افزوده است ، تا روشنگر کلام باشد.

این تحقیق در هفت فصل، رابطه عبادت و ولایت را از منظر قرآن کریم بررسی کرده و به نگارش درآورده است: فصل اول، مفاهیم و اقسام عبودیت و ولایت: معنی لغوی و اصطلاحی عبودیت، معنی لغوی و اصطلاحی ولایت، انواع عبودیت، عبد خدا و غیر خدا؛ فصل دوم، عبد مصطفای الهی: رابطه متقابل عبودیت و ولایت تشریعی و تکوینی خداوند، انگیزه های عبادت و بندگی، نشانه های بندگی و خصال بندگان حقیقی خداوند؛ فصل سوم، تقرّب سرانجامی نیکو: نتیجه عبودیت و مراحل آن، مراتب و معنای تقرّب و رابطه آن با تعبد، سرانجام بندگان مقرّب؛ فصل چهارم، اولیاءالله والیان هستی: انواع ولایت، انواع ولاء اثباتی خاص، اولیاءالله؛ فصل پنجم، کمال، صفت پیشوای بشر: انسان کامل، خلیفه خداوند و امام بشریت؛ فصل ششم، امانت انسان منعم: ولایت امانت الهی، ولایت افضل نعم الهی؛ در فصل هفتم، از مباحث پایان نامه نتیجه گیری شده است.