جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع متناهی یا نامتناهی بودن عالم طبیعت از دیرباز علاقه همگان (اعم از دانشمندان، فیلسوفان، و حتی عموم مردم) را برانگیخته و گرچه، به خصوص در فلسفه، به تفصیل به آن پرداخته شده، اما همان گونه که در این مقاله خواهیم دید پرداختن به این موضوع با توجه به نگاه های عمیق تر ریاضی و هندسی که اکنون می شناسیم و بر اساس شناخت فیزیکی (نجومی و کیهان شناسی) وسیع تری که به شکل جدید در دسترس قرار دارد، لازم به نظر می رسد. در این مقاله، پس از طرح مقدماتی از عناوین و اصطلاحات لازم و مختصری از علم کیهان شناسی جدید، ادله مشهور اکثر فلاسفه را که قائل به تناهی عالم طبیعت بوده اند، مطرح می کنیم و به بررسی و نقد این دلایل می پردازیم.این نگرانی که به هر حال عالم طبیعت یک مخلوق ممکن الوجود است و نمی تواند نامتناهی باشد با استدلال ریاضی قابل رفع است، که اگر این عدم تناهی در یک یا چند بعد باشد مشکلی نیست؛ چرا که همواره می توان چنین عالمی را در عالم با ابعاد بیشتر محصور کرد. در خصوص مدل استاندارد کیهان شناسی و مواردی مانند انبساط عالم و «نقطه» انفجار بزرگ، که در ظاهر دال بر متناهی بودن عالم است، نیز توضیحاتی طرح شده که موضوع به این سادگی نیست و در شرایط فعلی شاهد و دلیل متقنی بر متناهی بودن کیهان نداریم و بهتر است منتظر کشفیات و اطلاعات رصدی جدیدتر باشیم. البته، با توجه به یک حالت شناخته شده در ریاضیات که می توان مجموعه بی کران ولی متناهی داشت، این حالت نیز برای جهان طبیعی قابل تصور است که کیهان مرز و کرانی نداشته باشد و در عین حال متناهی باشد.

در مباحث مربوط به زمان، ملاصدرا به عنوان بزرگترین و مهمترین چهره فلسفه اسلامی، الفاظی به کار می‌گیرید که ظاهراً با الفاظ آینشتین به عنوان بزرگترین شخصیت در فیزیک مدرن مشابه است. آنچه صدرالمتألهین در این مبحث بدان می‌پردازد، از مهمترین و جالب‌ترین دستاوردهای فلسفه اسلامی بشمار می‌رود و در عین غنا از انسجامی درونی با بقیه ابتکارات و نظریات وی بالاخص نظریه «حرکت جوهری» برخوردار است. ایشان در عین حالی که بر اساس مبنای اسلاف خویش زمان را مقدار حرکت می‌داند، آنرا «بُعد چهارم» اشیاء معرفی کرده و همانند ابعاد سه‌گانه، زمان را از ذاتیات جسم می‌داند. آینیشتن نیز در نظریاتی انقلابی با نام «نسبیت عام» و «نسبیت خاص»، که مبنای فیزیک مدرن و تحولات بعدی آن قرار گرفت، زمان را در کنار مختصات سه‌گانه، «بعد چهارم» و متحد با آنان معرفی نمود. هر یک از این دو تفکر در حوزه خود سبب‌ساز تحولات اساسی و دستاوردهای شگرفی شد. این رساله بر آن است که سیر تاریخی هر یک از این دو نظریه در باب زمان را در بستر حوزه خویش بررسی نموده و سپس به مقایسه و تطبیق بین آنان بپردازد.

ظرفیّت حکمت متعالیّه در اثبات وجود موضوع علم و اثبات تمایز حقیقی علوم و پیشنهاد طرحی مناسب برای طبقه‌بندی علوم که بتواند در دوران کنونی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و راهگشایی موثّری در نظام کلان علمی حاضر ایجاد نماید، از توانمندی‌های این فلسفه در تولید ظرفیّت حکمت متعالیّه در اثبات وجود موضوع علم و اثبات تمایز حقیقی علوم و پیشنهاد طرحی مناسب برای طبقه‌بندی علوم که بتواند در دوران کنونی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و راهگشایی موثّری در نظام کلان علمی حاضر ایجاد نماید، از توانمندی‌های این فلسفه در تولید مبانی عام علوم طبیعی و ظرفیّت در مسأله‌ی افت و خیز خلأ کوانتومی یا جنبش نقطه‌ی صفر و در بحث غایتمندی طبیعت و علوم طبیعی از پتانسیل‌های ناشناخته‌ی آن در تولید مبانی خاص علوم طبیعی است. مشابهت‌های جالب توجّه میان حرکت جوهری و نخستین با افت و خیزهای خلأ و افزوده‌هایی که در این بین هریک از دو علم فیزیک و فلسفه بر یک‌دیگر دارند و نیز توجّه به غایتی که حکمت متعالیّه برای طبیعت و علوم طبیعی پیشنهاد می‌کند، می‌تواند بشارتگر وادی-های نوینی در هریک از دو علم مزبور باشد. بنابراین حکمت متعالیّه بر اساس ادّعای خود، فعّالیّت‌های مستقیم و غیرمستقیمی در تولید مبادی علوم طبیعی داشته است که هرچند برخی از آن‌ها مبتنی بر طبیعیّات عصر فیلسوف قلمداد می‌شوند، امّا این امر الزاماً به معنای ناکارآمدی آن‌ها در عصر حاضر نیست.مبانی عام علوم طبیعی و ظرفیّت در مسأله‌ی افت و خیز خلأ کوانتومی یا جنبش نقطه‌ی صفر و در بحث غایتمندی طبیعت و علوم طبیعی از پتانسیل‌های ناشناخته‌ی آن در تولید مبانی خاص علوم طبیعی است. مشابهت‌های جالب توجّه میان حرکت جوهری و نخستین با افت و خیزهای خلأ و افزوده‌هایی که در این بین هریک از دو علم فیزیک و فلسفه بر یک‌دیگر دارند و نیز توجّه به غایتی که حکمت متعالیّه برای طبیعت و علوم طبیعی پیشنهاد می‌کند، می‌تواند بشارتگر وادی-های نوینی در هریک از دو علم مزبور باشد. بنابراین حکمت متعالیّه بر اساس ادّعای خود، فعّالیّت‌های مستقیم و غیرمستقیمی در تولید مبادی علوم طبیعی داشته است که هرچند برخی از آن‌ها مبتنی بر طبیعیّات عصر فیلسوف قلمداد می‌شوند، امّا این امر الزاماً به معنای ناکارآمدی آن‌ها در عصر حاضر نیست.