جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصمت انبیاء از دیرباز برای متکلمان مسلمان مساله ای مهم بوده است. یکی از این متکلمان فخر رازی (متوفی 606 ه ق) است. او از عالمان برجسته اهل سنت و اشعری مذهب می باشد که پیامبران الهی را معصوم می داند. ولی معتقد است عصمت برای ایشان در دوران پس از بعثت ضروری است و نه قبل از آن. وی بر این باور است که شخص زمانی به مقام عصمت دست می یابد که در جسم یا روح خود ویژگی ای داشته باشد که به واسطه آن از انجام گناه خودداری کند. افزون بر این، او باید به زشتی گناه و یا زیبایی اطاعت از خدا علم داشته، و از وحی و اراده حق تعالی تبعیت کند و اگر فعلی از روی فراموشی یا ترک اولی مرتکب شد باید سرزنش شده و از زشتی عملی که انجام داده مطلع شود. فخر رازی حیطه اعتقادات، تبلیغ و رسالت، احکام و فتاوی و افعال و سیرت را از جمله مواضع اختلافی میان متکلمان در باب عصمت انبیاء معرفی می کند.

ساحت معرفت از مهم ترین ساحت های انسانی محسوب می شود و از این منظر، بررسی ابعاد دیگر انسانی که در ارتباط با شناخت و ادراک او هستند، اهمیت می یابد. یکی از این ساحت ها که به تازگی بیشتر مورد توجه روان شناسان و معرفت شناسان قرار گرفته است، بعد عواطف و هیجانات است. دو رویکرد کلی نسبت به عواطف را می توان در طول تاریخ تفکر مشاهده کرد. برخی همواره از نقش سلبی آن سخن گفته و عملکردهای منفی آن را نشان می دهند و بر حذف آن همت گماشته اند و عده ای دیگر عواطف را کمک کننده معرفت و عقل می دانند. سعی ما در این مقاله بر آن است که بعد از طرح این دو رویکرد، به بازخوانی نظر ملاصدرا، درمورد ارتباط عواطف با معرفت بپردازیم. در باب تاثیر سلبی عواطف و احساسات از نظر ملاصدرا، تاثیر احساسات در پذیرش باورها و عقاید تقلیدی، انس با محسوسات و تاثیر آن برشناخت، تاثیر شهوات در عدم سنخیت نفس با معارف الهی، نقش عواطف در روی گردانی از غایت مطلوب و تاثیر احوال بر علم حقیقی و حکمت مورد بررسی قرار گرفته و در مورد نقش ایجابی عواطف، به نقش عشق مجازی و حقیقی اشاره شده است.

مساله کثرت یا وحدت نفس انسانی از جمله مسائلی است که خاستگاه آن در آثار دو فیلسوف بزرگ یونان، افلاطون و ارسطو یافت می شود. افلاطون که با دو نگرش متفاوت به بررسی موضوع می پردازد در نهایت کثرت نفس را می پذیرد و ارسطو که قسمت پذیری و تکثر نفس را غیرمنطقی می بیند به دنبال نقد نظر افلاطون، سرانجام نظر خود را مبنی بر وحدت نفس اعلام می دارد. ارائه تقسیمی ثنائی از نحوه وجود نفس ناگزیر فلاسفه را به سمت پذیرش یک نظر و رد نظر مقابل سوق می دهد. بدین لحاظ دو فیلسوف مشائی عالم اسلام و مسیحیت یعنی ابن سینا و توماس آکوئینی به نظریه وحدت نفس متمایل می شوند با این تفاوت که موضع ابن سینا به دلیل ارائه نظریه ای به ظاهر متناقض نیازمند تحلیل است، تناقضی که ناشی از تاکید مکرر بر وحدت نفس انسانی از یک سو و اسناد افعال انسان به سه نفس از سوی دیگر است و با تحلیل دیدگاه او در دو مقام تعریف و تحقق (ماهیت و وجود) قابل رفع است؛ اما آکوئینی که با صراحت و حساسیت بیشتری نسبت به ابن سینا به بررسی مساله می پردازد، ضمن نقد آراء مخالف از جمله رای افلاطون، با ارائه ادله متعددی برتری نظر ارسطو بر افلاطون را مدلل می سازد.

انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد. انسان بدلیل داشتن میل به جاودانگی همواره مسئله مرگ برایش اهمیت داشته است. ملاصدرا پایه گذار حکمت متعالیه، با ذکر تعریف فیلسوفان قبلی از مرگ، مرگ را جداشدن روح از بدن مادی می داند و آن را به مرگ طبیعی و اخترامی تقسیم می کند. این مقاله بر آن است تا چیستی مرگ، انواع مرگ و علت هر کدام را از نظر این حکیم مسلمان مورد بررسی قرار دهد و با توجه به اهمیت جایگاه آموزه های اسلامی و قرآنی در فلسفه اسلامی، ریشه های قرآنی برخی از این موضوعات را مورد بررسی قرار دهد. هم چنین نقدهایی درباره تقسیم ملاصدرا از مرگ به اخترامی و طبیعی ارائه شده است که از آنها می توان به عدم ارائه ملاکی فلسفی برای وجود مرگ اخترامی و عدم وجود مرزی مشخص میان مرگ طبیعی و مرگ اخترامی، اشاره کرد.

برخي احاديث در منظومة روايي شيعه، آموزۀ نفي صفات را به عنوان كمال توحيد و نظام توحيد معرفي كرده اند. تفاسير متعددي از اين روايات شده است؛ از جمله صدرالمتألهين و شارحان وي كوشيده اند اين روايات را بر نظرية عينيت مصداقي تطبيق دهند؛ اما برخي از عالمان شيعه چون سيداحمد كربلايي و سيدمحمدحسين طباطبائي بر آن اند كه اين روايات معنايي دقيق تر از نظريۀ عينيت را افاده مي كنند. سيداحمد كربلايي در مكاتبات خود با شيخ محمدحسين اصفهاني و علامة طباطبائي در آثار متعددي با رويكردي عرفاني در اين باره بحث كرده و با اقامۀ برهان عقلي و ژرف كاوي ادلة نقلي نظريۀ خود را مدلل ساخته اند. مقاله حاضر مي كوشد پس از طبقه بندي و تحليل تفاسير گوناگون اين روايات، به اثبات اين مدعا همت گمارد كه در ميان آراي انديشمندان مسلمان، تفسير عرفاني روايات يادشده (به ويژه با تقرير علامه طباطبائي) با آموزۀ پيشوايان شيعه در تبيين رابطة ذات و صفات الهي هماهنگي بيشتري دارد.

حقیقت فلسفه چیست؟چه تعریفی از آن می‌توان ارائه داد؟و میان فلسفه و دیگر علوم چه‌ نسبتی برقرار است؟ سؤال در خصوص«چیستی فلسفه»از دیرزمان مورد توجه فیلسوفان بوده و نوشتار حاضر نیز که ترجمه مقاله‌ای تحت عنوان The meaning and concept of philosophy in lslam نوشته دکتر سید حسین نصر( S.Hossein Naser )در کتاب Nasr,S.Hossein and Oliver Leaman(eds),History of lslamic philosophy(part1) می‌باشد،مفهوم فلسفه در جهان اسلام و سیر تاریخی تحولات آن را مورد بررسی قرار می‌دهد. خلاصه ماشینی: "از یک‌سو، می‌باید آنچه را که در زبان انگلیسی فلسفه( philosophy )خوانده می‌شود،در بستر تمدن اسلامی نه‌تنها در مکاتب گوناگون فلسفه اسلامی،که در مکاتبی با نامهای دیگر، خصوصا کلام،معرفت،اصول فقه،و نیز علوم اوایل( awail sciences )جستجو کرد؛البته‌ این درحالی است که از موضوعاتی همچون نحو و تاریخ که شاخه‌های خاصی از فلسفه‌ را تکامل بخشیدند،چشم‌پوشی کنیم. در طول تاریخ اسلام،اصطلاحاتی که برای فلسفه اسلامی به‌کار رفته است و نیز مناظرات بین فیلسوفان،متکلمان و گاه اهل تصوف در باب معنای این اصطلاحات، تغییراتی را،البته نه به نحو کامل،شاهد بوده است. استفاده‌ از اصطلاح تئوسوفی برای بیان برداشت اخیر از اصطلاح حکمت بر معنای قدیمی‌تر و ریشه‌دار این اصطلاح در تاریخ عقلانی اروپا استوار است،آن‌گونه که با شخصیت‌هایی‌ همچو یاکوب بوم( Jakob Bohme )پیوند می‌خورد،نه به عنوان اصطلاحی که در اواخر قرن سیزدهم(نوزدهم میلادی)از سوی برخی نهان‌گرایان انگلیسی مورد استفاده قرار گرفت. بزرگانی در قرن چهاردهم هجری(بیستم‌ میلادی)همچون میرزا محمد آشتیانی،نویسنده نامهء رهبران آموزش کتاب تکوین؛سید محمد کاظم عصار،نویسنده چندین رساله از جمله رساله وحدت وجود؛مهدی الهی‌ قمشه‌ای،نویسنده حکمت الهی خاص و عام؛و علامه سید محمد حسین طباطبایی،نویسنده رساله‌های پرشمار به ویژه اصول فلسفه‌[و روش‌]رئالیسم،همگی در باب تعریف فلسفه‌ مطابق آنچه ذکر شد،قلم زده‌اند و خود بر طبق آن زیسته‌اند. هم آثار و هم زندگانی‌ آنان شاهدی بوده است نه صرفا برای دلمشغولی هزارساله فیلسوفان اسلامی به بحث از معنای فلسفه،بلکه برای اهمیت تعریف اسلامی فلسفه به عنوان واقعیتی که ذهن و روح، هردو را متحول می‌سازد و در نهایت،هیچگاه از پاکی روح و قداست غایی که‌ خود اصطلاح حکمت در بستر اسلامی متضمن آن است،جدا نمی‌شود."

ملاصدرا نفس انسان را مصداق همه انواع فاعلی می‌داند؛ اما به عوامل مؤثر بر فاعلیت نفس اشاره‌ نکرده است. نفس در ظهور این فاعلیت‌ها تحت تأثیر عواملی از جمله مزاج، خلقیات و کیفیات نفسانی است. مزاج امری مباین با نفس است و کیفیات نفسانی، از جمله علم و اراده و قدرت، همان مبادی افعال هستند و خلقیات هم همان کیفیات نفسانی راسخ و ثابت‏شده در نفس به شمار می‏آیند. هریک از این عوامل بر هرکدام از انواع فاعلی تأثیر خاصی دارد. بررسی چگونگی تأثیر و تأثر این عوامل بر فاعلیت نفس و اینکه آیا نفس هم بر این عوامل تأثیری دارد و اینکه آیا انسان می‌تواند به طور ارادی این تأثیرات را بر نفس خود کنترل کند و از این کار چه فوایدی عایدش می‌شود، در این مقاله روشن خواهد شد. بررسی این عوامل راهکارهای مفیدی در امر تعلیم و تربیت نفس در پیش روی انسان باز می‌کند.

عموم فیلسوفان خداباور نه تنها به وجود خداوند باور دارند بلکه او را از وجود ضروری برخوردار می دانند. افزون بر این، معتقد هستند دست کم برخی از صفات خداوند همچون علم و قدرت، صفاتی ضروری م یباشند، به این معنا که ممکن نیست خدا فاقد این صفات باشد. از سوی دیگر برخی از دیدگاههای فلسفی معاصر با مفهوم ضرورت خدا به مخالفت برخاسته و آن را مفهومی غیرمعقول دانست هاند. با توجه به تعدد و تنوع تعابیر مختلف از مفاهیم موجه از جمله ضرورت، این پرسش به ذهن م یرسد که آیا تعبیر و تعابیری از ضرورت وجود دارند که به کارگیری آنها در مورد وجود و صفات خدا مفهومی معقول به دست دهد؟ در این مقاله کوشش می شود با «ضرورت بالذات» رویکردی معناشناختی مسألۀ ضرورت خدا بررسی شود. نتیجۀ این بررسی آن است که تعبیر دو تعبیر قابل قبول در میان فیلسوفان مسلمان هستند که به ترتیب در مورد ضرورت وجود و « ضرورت ازلی» و ضرورت صفات خداوند قابل اطلاق می باشند. همچنین براساس معناشناسی منطق موجهات مبتنی بر مفهوم جهان ممکن و به کارگیری تعبیر ضرورت متافیزیکی، می توان از ایده ضرورت گزاره ای و ضرورت شی وجود خداوند و نیز ضرورت شی صفات خداوند دفاع کرد.

براساس نظریۀ نوخاسته­گرایی، ذهن به‌طور بدیع و پیش‌بینی‌ناپذیری از بدن فیزیکی ظهور می‌کند و وابسته به آن است، در عین حال غیرقابل تقلیل به مغز یا هر گونه سیستم فیزیکی برآمده از آن است. یکی از قرائت‌های مهم نوخاسته‌گرایی، نوخاسته‌گرایی جوهری است که در بسیاری از شاخصه‌ها با نظریۀ حدوث جسمانی نفس قرابت دارد. از این‌رو به نظر می‌رسد این نظریه در فضای فلسفۀ ذهن معاصر قابل بازخوانی و صورت‌بندی است و می‌توان از نظریۀ نوخاسته‌گرایی صدرایی سخن گفت. در نظریۀ نوخاسته‌گرایی صدرایی، ذهن، در مرحله‌ای از تکامل سیستم پیچیدۀ مغزی و اندام‌واره‌های زیستی، به‌صورت بدیع، پیش‌بینی‌ناپذیر و با وابستگی پایه‌ای به بدن مادی ظهور می‌کند و از سوی دیگر غیرقابل تقلیل به بدن است. بر اساس اتحاد خارجی ذهن‌ـ‌بدن مسئلۀ علیت ذهنی و رابطۀ این‌دو چهرۀ دیگری به خود می‌گیرد که در اندیشۀ فیلسوفان پیش از ملاصدرا بی‌سابقه است.

عقلانیت یکی از موضوعات معرفت شناسی است که درباره آن نظرات مختلف و گاه متضادی از سوی اندیشمندان ارائه شده است. علامه طباطبایی نیز با غور در معارف دینی رویکرد خاصی در مباحث عقلی برگزیده و با ادله ای محکم که برخاسته از باور راسخ ایشان بوده، رویکردهای مطرح دیگری را به چالش کشیده است. این مقال، ضمن ارائه تعریفی مبسوط از عقل و بیان اقسام آن، انواع رویکردهای عقلی را مطرح نموده و در ادامه به مختصات رویکرد عقلی مختار علامه طباطبایی می پردازد. در نظر ایشان رویکرد صحیح به کارگیری عقل برای دستیابی به شناخت صحیح امور، ارائه حجت ها و براهین کشف شده توسط عقل به فطرتی است که تجلی گاه حق است. ادراک توأم با سلامت فطرت و نیز ادراک عقلی برخاسته از تهذیب نفس، دو لازمه عقلانیت فطری این اندیشمند فرزانه محسوب می شوند.