جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تجرد و مبحث مجرد و مادی و اینکه مجردات و مادیات چه نوع موجوداتی هستند و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؛ ازجمله مسائل و مباحث مهم و محوری در فلسفه است؛ به‌نحوی‌که فیلسوفان را واداشته تا موضعی را در مقابل آن، اختیار نمایند. در این پژوهش تلاش بر آن است تا دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی به خصوص ملاصدرا درباره چیستی و حقیقت تجرد موردبررسی دقیق قرارگرفته و با توجه به تعاریف آن‌ها از تجرد، نحوه ارتباط مجرد و مادی در تمام مراتب هستی تحلیل گردد. ازآنجاکه چیستی و گستره تجرد با توجه به معنای سلبی ارائه‌شده از آن توسط فلاسفه با نظریه علم و شعور در نفس حیوانی و نباتی و حتی جمادات سازگاری ندارد، تمرکز و تلاش نگارنده بر آن است تا با یافتن معنای حقیقی و ایجابی از آن، بتواند مشکل مزبور و نحوه ارتباط مراتب وجود را حل نموده و از دیدگاه دوگانه انگار فلاسفه قبل از صدرالمتألهین به یگانه انگار برسد. اهداف دیگری را که رساله پیش‌رو دنبال می‌کند عبارت‌اند از: بیان ویژگی‌ها، اوصاف و احکام مجردات و مادیات؛ بیان مراتب و اقسام مجردات در قوس نزول و صعود؛ تعیین مرز مادی و مجرد و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر به عنوان محور اصلی رساله؛ که تمام موارد مذکور با روش تحلیلی- استدلالی، انجام‌شده و در بستر یک بررسی تطبیقی؛ سامان‌یافته است. در پایان امید است این پژوهش فتح بابی باشد برای تلاش دانش پژوهان، در این زمینه.

نوشتار کنونی به دنبال کشف و معرفی پاسخ حکمت متعالیه به چالش اختیار و علّیت است. در فلسفه ی اسلامی، معلول هویتی وابسته به علت است و در نگاه ملاصدرا، این وابستگی عین ذات می شود و ذات و صفت و فعل معلول را در بر می گیرد. بر این اساس، خود انسان و اراده اش کاملاً در سیطره ی علّت خویش قرار می گیرد و تصویر اختیار انسان به ظاهر با دشواری مواجه می گردد. تبیین دقیق توحید افعالی در حکمت متعالیه و کشف دو تعریف از اختیار بر اساس مبانی آن، دو گام اساسی پاسخ صدرایی است؛ کاربرد نخست اختیار یعنی استقلال در فاعلیت، مختص حق تعالی است و با معلول بودن سازگار نیست، اما معنای دوم یعنی صاحب اراده بودن، به ویژه بر اساس تبیین ابتکاری حکمت متعالیه از حقیقت اراده، با معلول بودن نیز سازگار است. در نگاه صدرائیان، اراده حقیقتی مشکک است و معنای جامع مشترک آن با عناوینی همچون محبت، شوق، ابتهاج و رضایت قرابت دارد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را علی رغم وجود احاطه و سلطه ی علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر می سازد، ضمن آنکه توجه به حب، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه ی وجود علمی او نزد حق تعالی(عین ثابت) نیز تبیین اختیار را روشنتر می نماید و ضمناً برخی پرسشها را پاسخ می دهد.

با الهام از گزارش جناب صدرا، در خصوص چالش ها و معضلات فلسفی اندیشه ابن سینا رساله حاضر با روش تحلیلی و استدلالی، به بررسی و واکاوی تفاوت های مبنایی فلسفه ابن سینا و ملاصدرا در حوزه وجود شناختی پرداخته، و چگونگی برون رفت حکمت صدرایی از تنگناها و چالش های حکمت سینوی را تبیین کرده است. در این پژوهش نگارنده به تفاوت های مبنایی این دو حکیم در محدوده سه مساله اساسی وجود شناختی: اصالت وجود، تشکیک در هستی و وحدت حقیقت وجود میپردازد و بر این باور است که این سه، اساس توانمندی و کامیابی حکمت صدرایی در پاسخگویی به چالش های حکمت سینوی را تشکیل داده است. چالش هایی چون موضع انکاری ابن سینا نسبت به مساله حرکت جوهری، اتحاد نفس و بدن، اتحاد عاقل و معقول و کثرت نوعی انسان که در مقابل، با نگاه اثباتی و دفاعی ملاصدرا مواجه شده است. همچنین بیان شده است در مساله ملاک تشخص، و چگونگی ساختار هستی و نحوه صدور کثیر از واحد، اندیشه سینوی علی الاصول ماهیت محور است در حالیکه جناب صدرا، به پشتوانه مبانی یاد شده نگرش وجودی داشته و حتی از وحدت تشکیکی، انبساطی و شخصی وجود سخن گفته است.

رابطۀ وقوع شر با اعمال انسانی، از دیر باز ذهن اندیشمندان به ویژه متکلمان و فیلسوفان مسلمان را به خود مشغول داشته است. این بحث از جهات مختلفی مورد توجه بوده است، اما در این نوشتار به چگونگیِ تأثیرگذاری افعال ناشایست انسان در وقوع شرّ پرداخته شده است. از آنجا که این مهم با فاعلیت انسان در طبیعت پیوند دارد، نحوۀ ارتباط انسان با طبیعت نیز بررسی شده است. مادی­گرایان با توجه به اینکه به اصل آفرینش باورمند نیستند، نقش افعال انسان در پیدایش رویدادهای ناخوشایند را انکار کرده و آن را یک فرضیۀ دینی دانسته­اند. اشاعره با توجه به رویکرد جبرگرایانه، همۀ پدیده­ها را به خدا نسبت داده و برای انسان فاعلیتی قائل نیستند، اما اندیشمندان معاصر امامیه دیدگاه­های دیگری برگزیده­اند. شهید صدر با طرح نظریه استخلاف، بر این باور است که انسان امانتدار جهان طبیعت است و کنش­های او باید بر اساس قوانین امانتداری که خداوند مقرر نموده است، باشد. علامه طباطبایی نیز با طرح نظریه استخدام و تسخیر، انسان را بخشی از این جهان می­داند که همگی پیرو نظام اسباب و مسببات هستند. این نظام علیت، افزون بر خداوند(به عنوان علت حقیقی)، دارای علل مادی به عنوان علت نزدیک و علل معنوی به عنوان علل میانی است که از آثار کنش­های اختیاری انسان سرچشمه می­گیرد. در این میان گناهان، افزون بر مجازات تشریعی اخروی، آثار تکوینی مادی و فرامادی در دنیا دارند. این پژوهش، ضمن بررسی گفته­ها و ادله، به این نتیجه ­رسیده است که دیدگاه نخست از اولویت برخوردار است.

حکمت متعالیه به مثابه توانا‌ترین مشرب فلسفه اسلامی، افزون بر نوآوری‌های صدرا، ریشه در مکاتب فلسفی پیشین دارد. در این باب نقش سهروردی و حکمت اشراق قابل انکار نیست. تأکید شیخ اشراق بر شهود و ابتنای نظامی از نور و تبیین عقول عرضی افزون بر عقول طولی در نظام فیض، صدرالمتألهین را به نشاندن وجود به جای نور و جایگزینی احکام آن‌ها و پذیرش تشکیک در مراتب هستی رهنمون بوده است. سهروردی پیشاهنگ حکیمان مسلمان در مُثُل افلاطونی است. تفسیر شیخ اشراق از مُثُل مورد پذیرش صدرا قرار گرفته، هر چند آن را با مبانی خویش سازگار نموده است. درافکندن نقش خیال و توان این طرح در گشودن دشواری‌های ادراک خیالی، وحی و معاد، در شمار تأثیراتی است که سهروردی در حکمت متعالیه داشته است. اعتقاد سهروردی به عالم مثال منفصل و مشاهده موجودات مثالی این عالم در ادراک خیالی، طرح رابطه مظهریت میان قوه خیال و صُور معلّقه موجود در این عالم گرچه با دیدگاه صدرا مبنی بر انشای صُور حسی و خیالی توسط نفس و طرح رابطه صدوری صُور، متفاوت است، لیکن منشأ نظریه صدرا در باب ارتباط نفس آدمی با عقل فعال است. نقش مؤثر سهروردی در به‌کار‌گیری آموزه علم حضوری و افزودن گستره‌ی آن از علم حضوری واجب‌الوجود، عقول و نفس به ذات خود، به علم حضوری انسان به قوای خود، علم حضوری انسان به حالات و انفعالات نفسانی، علم حضوری به صُور ذهنی از جمله مواردی است که مورد پذیرش صدرا نیز قرار گرفته است. دیدگاه ویژه شیخ اشراق در باب علم حضوری به اشیای مادی و عالم محسوس نیز موافق با رأی ارجح صدرا در این باب است. در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی ضمن مقایسه و تقریب آراء دو فیلسوف، تلاش شده میزان تأثیر‌پذیری صدرا از حکمت اشراق مورد بررسی قرار گیرد.

ملاصدرا با الگو گرفتن از معصومین(ع) تحصیل علم را به دو طریق می ‌داند: 1-راه کشف و کسب. 2-راه انکشاف و الهام. راه کشف، روش بحث و تعلیم و تعلم و توجه به استدلال ‌های برهانی و منطقی است که راهی عمومی است و هر کس به اندازه-ی تلاش خود از این علم بهرمند می‌ شود. اما راه انکشاف و الهام راهی است که خداوند، نور علم را به قلب انسان اشراق می کند، علم انبیا و اولیا از این راه است. در این راه علوم با تزکیه و تجرید نفس حاصل می شود که تفاوت این دو علم، فرق بین وصف و ذوق است، که در طریق اکتسابی شخص وصف حلاوت را می شنود و آن را فرا می گیرد، اما در طریق انکشاف و الهام، شیرینی را می چشد. ملاصدرا برای طریق تحصیل دانش از راه انکشاف که از طریق تهذیب و تصفیه‌ی نفس حاصل می‌شود، اهمیتی ویژه قائل است و آن را، راه غیبی و الهام باطنی می‌خواند و مرحله‌ی کمال الهام را مرحله‌ی وحی انبیا و اولیا می دانست. هدف از این پژوهش بررسی نسبت علم و معرفت با فضایل و رذایل اخلاقی از نظر ملاصدرا می باشد. بنابراین در این پژوهش، رابطه علم و عمل، مساوقت علم و معرفت با فضایل اخلاقی و فضیلت بودن علم و رذیلت بودن جهل و... از نظر ملاصدرا مورد بررسی قرار می گیرد.

سبک زندگی سیاسی، شیوه های خاص مواجهه با مهم‌ترین وظایفی است که به جهت نیل به اهداف حاصل از باورها، عواطف و شرایط محیطی در ساحت زندگی سیاسی شکل می گیرد. هر سبک، متأثر از مبانی نظری و مولفه های است که آن سبک را از شیوه های متداول، متمایز می سازد. با توجه به شخصیت معاصر امام خمینی(رحمه الله) و اقدام بی‌نظیر ایشان در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی و رهبری آن، در این رساله تلاش شده است مهم ترین مبانی نظری سبک زندگی سیاسی و نیز شیوه های مواجهه با مهم‌ترین وظایف زندگی انسان در حوزه سیاست از منظر ایشان تبیین گردد. بررسی توصیفی ـ تحلیلی آثار امام نشان می‌دهد سبک زندگی سیاسی ایشان متاثر از مبانی نظری برگرفته از حکمت متعالیه، کلام اسلامی، فقه، سیاست، عرفان و حقوق است؛ علاوه بر این وجود مولفه‌هایی مانند ارایه راه کارهای روزآمد، انعطاف پذیری، ساختارشکنی سبب شده است تا شیوه مواجهه امام در حوزه چالش‌ها و مسایل سیاسی تبدیل به سبکی منحصر به فرد گردد.

این رساله با موضوع شرح اسما و صفات خداوند در صحیفه‌ی سجادیه با هدف دستیابی به معارف اصیل الهی در دعاها و مناجات‌ها و ترویج فرهنگ شیعی انجام گرفته است.از مهم‌ترین بحث‌های الهیات در فلسفه و کلام بحث از اسما و صفات الهی است. واسطه قرار دادن اسما و صفات خداوند در دعاها بسیار تاکید شده است و کاربرد بسیار آن‌ها به ویژه صفات فعل در صحیفه‌ی سجادیه مشهود است. اصطلاح رایج میان فیلسوفان و متکلمان درباره‌ی نام‌های خداوند کلمه‌ی «صفت» است. صفات الهی به ثبوتی و سلبی و از جهت دیگر به ذاتی و فعلی تقسیم می‌شود.این مجموعه پس از بحث‌های کلی درباره‌ی اسم و صفت به شرح و بررسی معنای لغوی و اصطلاحی هر یک از صفات خداوند که در صحیفه‌ی سجادیه آمده است در سه بخش صفات ذاتی، صفات سلبی و صفات فعلی، با رویکرد کلامی و فلسفی پرداخته است. در این راه از عبارات مختلف خود صحیفه‌ی سجادیه، فرمایشات دیگر معصومین و نظرات اندیشمندان اسلامی در این زمینه بهره گرفته شده است.

از جمله دلایل وجود خداوند، برهان حدوث است که راه اختصاصی متکلّمان در میان همه مذاهب کلام اسلامی برشمرده شده است. این برهان دارای یک تقریر معیار است: عالم حادث زمانی است، و هر حادث زمانی به محدِث محتاج است، پس عالم به محدِث محتاج است. در تبیین این دو مقدّمه تقاریر مختلفی وجود دارد. اساس استدلال متکلّمانه در دلیل جهان‌شناختی کلامی ایده حدوث زمانی عالم و احتیاج آن به محدِثی قدیم زمانی است. امّا با بررسی مباحث مطرح از سوی متکلّمان، هیچ‌یک از دو مقدّمه‌ و مفروضات اساسی او ، از جمله حدوث زمانی عالم اثبات نمی‌شود. فلاسفه و حکما اصل ایده زمانی عالم را با مشکل مواجه، و دلیل متکلّمان را قاصر از این می‌دانند که برای عالم موجودی از هر جهت بی‌نیاز از علّت اثبات کند. روایات نیز از مطلق حدوث سخن می گویند که قابل تفسیر به حدوث ذاتی است .برهان وحوب وامکان بر حدوث ذاتی مبتنی هستند و برهان حدوث نیز می تواند به برهان امکان باز گردد. دلیل ورود اشکالات متعدد بر دلیل حدوث نیز غفلت متکلمان از معنای امکان بوده است .

یکی از مسائلی که مذاهب اسلامی درمورد آن اختلاف دارند مساله کلام خداست. کلام یکی از صفات ایجابی خداوند است. معتزله، فقهای سنی، اشاعره وحکمای اسلامی درباره آن اختلاف نظردارند. این پایان نامه به بیان بحث تاریخچه کلام الهی، وبیان معنی لغوی واصطلاحی کلام، کلام لفظی، کلام نفسی، وآرای مختلف ومخالف متکلمان در باب حقیقت و ماهیت و حدوث وقدم وعوارض کلام باری تعالی می پردازد. ودر پایان، نظر قرآن وسنت نیز مورد لحاظ قرار گرفته شده است.