جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث عصمت انبیا از جمله موضوعاتی است که مباحث زیادی را در میان فرقه‌های اسلامی به­وجود آورده است. تمام فرق اسلامی در عصمت انبیا پس از بعثت، اتفاق‌‌نظر دارند؛ اما در عصمت انبیا پیش از بعثت اختلاف است. ابن­تیمیه عصمت انبیا را منحصر به دریافت‌، حفظ و ابلاغ وحی می‌کند؛ به این معنا که قائل به عصمت مطلق انبیا پیش و پس از بعثت نیست و فرقی بین نبی اکرم و سایر انبیا نمی‌گذارد. در این مقاله در پی یافتن این مسئله هستیم که اگر ابن­تیمیه خود را پیرو سنت می‌داند و از نظر او، قول، فعل و تقریر پیامبر حجت است، اولاً تا چه اندازه پایبند به سنت است و ثانیاً دیدگاه او نتایج و آثاری دارد که باید ملتزم به آن شود؛ مانند عدم حجیت مطلق سنت، انکار جاودانگی سنت و سنت‌ستیزی؛ ثالثاً چگونه دیدگاهش را با این چالش جمع می‌کند که اگر پیامبران، علی‌الاطلاق معصوم نباشند، اطمینانی به سخنان آنها باقی نمی‌ماند و فایدۀ بعثت از بین می‌رود.

سُنّت «تَرکیّه» که وهابی‌‌ها با استناد به آن ادعا می‌‌کنند هر کاری را که پیامبر ترک کرده و صحابه و تابعین نیز آن را انجام نداده‌‌اند، تَرک آن سنت هست و انجام آن بدعت می‌‌باشد. آنها قرائنی را برای شناخت این امر بیان می‌‌کنند که از چند جهت قابل خدشه می‌‌باشد: اولا: قرائنی که برای حجیت آن بیان می‌کنند، قابل احراز نیست؛ چون لازمه آن، آگاهی از تمام حالات و نیات پیامبر می‌باشد. ثانیا: این قرائن مفید حکم بدعت نیستند. ثالثا: وهابیان به مبانی خودشان در این زمینه پایبند نیستند و در مصادیقی که با استناد به سنت تَرکیّه، حکم به بدعت بودن آنها می‌کنند، ضوابطی که بیان کرده‌اند را رعایت نمی‌کنند و بسیاری از کارهای مسلمانان را بدعت می‌‌دانند.

از سده‌های نخست قمری در جهان اسلام دیدگاه‌های مختلفی درباره تفسیر پاره‌ای از آیات و روایات نبوی، پدید آمد، که بعدها به صفات خبری شهرت یافتند. صفات خبری، صفاتی هستند که در متون دینی به خدا، انتساب یافته‌اند، اما ازنظر عقلی انتساب در معنای ظاهری این صفات به خدا محال می‌نماید. چگونگی انتساب این صفات، به خدا، دیدگاه‌های مختلفی را بین متفکران مذاهب اسلامی پدید آورده است. این رساله به تطبیق مبانی و لوازم دیدگاه سه شخصیت اشعری، سلفی و امامی در تحلیل صفات خبری می‌پردازد. رازی اشعری و فاضل مقداد، کاربرد صفات خبری را درباره خدا، مجازی دانسته و آنها را تأویل کرده‌اند. اما ابن تیمیه آن‌ها را درباره خدا و انسان، به معنای حقیقی و ظاهری تفسیر کرده، با این تفاوت که کیفیت این صفات را درباره انسان، معلوم اما درباره خدا مجهول می‌داند. عقل‌گرایی (تقدم عقل بر نقل)، اعتقاد به ماورای حس و پذیرش مجاز در قرآن، از مبانی فخر رازی و فاضل مقداد، همچنین ظاهرگرایی (تقدم نقل بر عقل)، حجیت فهم سلف، حس‌گرایی و انکار مجاز در قرآن، از مبانی ابن تیمیه در تحلیل این صفات است. تنزیه خدا از تشبیه، تجسیم و دیگر محدودیت‌های مادی، لازمه دیدگاه رازی و فاضل مقداد، تعطیل‌گرایی و عدم امکان شناخت خدا، پیامد دیدگاه ابن تیمیه در معناشناسی این صفات است. همچنین یکسان‌انگاری خدا با انسان، جسم‌انگاری، مکانمندی، ترکیب و نیازمندی او، لازمه دیدگاه سلفیان از نگاه هستی‌شناسی در تحلیل این صفات است. اما تأویل‌گرایان برای رهایی از چنین لوازمی، صفات خبری را تأویل کرده‌اند. فخر رازی و فاضل مقداد در معناشناسی صفات خبری بسیار همسویند. رازی در تحلیل این صفات از اصل اشعری خود -اثبات بدون کیفیت- روی‌گردان و با امامیه هم‌عقیده شده است. این همسویی به اشتراک آن دو در مبانی تأثیرگذار در این صفات برمی‌گردد.

ایجاد گرایش «کلام اجتماعی» در علم «کلام اسلامی» با سه هدفِ «ارائۀ ابعاد اجتماعی آموزه‌های اعتقادی»، «تحلیل موضوعات اجتماعی جدیدِ مرتبط با مبادی اعتقادی» و «پاسخ به انبوه شبهات اجتماعی وارده به معارف دینی» ضروری به‌نظر می‌رسد و اندیشه‌های متکلمان معاصر اسلامی و به‌خصوص استاد مرتضی مطهری که در عین تأکید بر انسجام و یکپارچگی معارف دینی، بنا به ضرورت‌های جهان امروز توجه ویژه‌ای به ابعاد اجتماعی اسلام کرده‌اند، مواد علمی ارزشمندی برای نیل به این مقصود در اختیار گذاشته است. این مقاله به تبیین ضرورت و ظرفیت ایجاد چنین گرایشی با استخراج کلام اجتماعی استاد مطهری پرداخته است.

پس از قتل عثمان، جریانی به نام عثمانیه در امت اسلام ظاهر شد که نه‌تنها علی (ع) را شریک در خون خلیفه مقتول می‌دانست، بلکه در اوضاعی که عموم امت اسلامی با او به عنوان خلیفه بیعت کرده بودند، مشروعیت خلافتش را انکار می‌کردند و بذر بغض به او را در جامعه می‌گستراندند. احمد بن ‌حنبل در مقام رهبر جریان اهل حدیث بغداد در قرن سوم هجری، توانست مشروعیت خلافت علی (ع) را در قالب نظریه «تربیع» در امت اسلام نهادینه کند. می‌توان این موفقیت را سرآغازی بر رسمیت‌یافتن جریان اهل حدیث با نام جدید «اهل سنت و جماعت» و بزرگ‌ترین نشان تقابل احمد با جریان عثمانیه تعبیر کرد، چنان‌که می‌توان گفت او به علی (ع) نگاهی محبت‌آمیز و توأم با ارادت داشته و ادله انتسابش به جریان عثمانیه دچار اشکالات سندی و متنی است و توان اثبات اتهام عثمانی‌بودن وی را ندارد.

پژوهش حاضر به بررسی فهم از خداوند متعال، از دیدگاه ملاصدرا و علمای مکتب تفکیک می‌پردازد و تلاش دارد تا با معیار قرار دادن آیات و روایات غیر متشابه، نظرات مطرح ‌شده توسط آنان را بررسی و نقد کند. اهمیت شناخت صحیح از خداوند متعال به این سبب است که این شناخت در تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان تأثیرگذار است. از نظر ملاصدرا با اینکه ادراک ذات الهی برای انسان‌ها امکان ندارد، اما برهان‌آوری برای خداوند متعال ممکن است. ملاصدرا در معناشناسی صفات الهی قائل به نظریه اشتراک معنوی است، البته از نظر او نحوه‌ی وجود خارجی این صفات به وسیله عقل قابل درک نیست. از نظر علمای مکتب تفکیک خداوند متعال خود را به بندگان معرفی کرده است و اساس شناخت خداوند متعال همین معرفت است. مشکل اساسی برهان‌های فلسفی این است که آنها گرفتار مفاهیم ذهنی هستند و ما را از خدای واقعی دور می‌کنند. از نظر آنان صفات الهی به صورت مشترک لفظی استعمال می‌شوند. نتیجه حاصل‌ شده از این پژوهش این است که در منابع دینی سه نوع شناخت و معرفت نسبت به خداوند متعال بیان ‌شده است: اولین قسم از معرفت به خداوند متعال، معرفت فطری است و این معرفت مورد قبول ملاصدرا و جریان فکری مکتب تفکیک است. معرفت دوم، معرفت شهودی یا دیدن قلبی است و ملاصدرا و علمای تفکیک در مورد آن سخن گفته‌اند. سومین معرفت، معرفت عقلی یا استدلالی است که در مورد گستره و نحوه‌ی آن میان علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا اختلاف وجود دارد و اشکالاتی از سوی علمای مکتب تفکیک به روش استدلالی ارائه ‌شده توسط ملاصدرا و فلاسفه وارد شده است. با مراجعه به آثار روائی ملاصدرا و تبیین آراء او مشخص می-شود که روش استدلالی ملاصدرا استحکام عقلی دارد. در مورد اختلاف موجود در زمینه‌ی فهم صفات الهی در بین علمای مکتب تفکیک و ملاصدرا نیز مشخص می‌شود که ملاصدرا و جریان فکری تفکیک این مطلب را قبول دارند که در بحث شناخت خداوند متعال و صفات الهی نباید به تشبیه یا تعطیل برسیم، اما تبیین ارائه ‌شده توسط علمای مکتب تفکیک در واقع منجر به تعطیل شناخت خداوند متعال می‌شود.

ذات الهی به دلیل وجوب وجود، دارای همه اوصاف کمالی است و هر صفتی که از کمالات وجودی به شمار آید، به صورت مطلق دربارۀ خداوند صدق می‏کند. حال این پرسش مطرح می‏شود که رابطه این اوصاف کمالی با ذات الهی چیست؟ هدف از این مقاله تبیین توحید صفاتی بر اساس قاعده «بسیط الحقیقه» است. در تحقیق حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، نقش قاعده بسیط الحقیقه در اثبات توحید صفاتی بررسی شده است. ملاصدرا بر اساس قاعدۀ بسیط الحقیقه تمام صفات کمال را برای ذات خداوند به صورت عینیّت با ذات اثبات می‌کند. استدلال وی در اثبات عینیّت صفات الهی با وجود خداوند از راه بساطت وجود واجب و تنزه از انواع ترکیب ماهوی است؛ همچنین بر اساس این قاعده، واجب‌تعالی دارای تمام صفات کمالی به نحو اتم و اقوی است. ملاصدرا در بحث از رابطۀ صفات واجب‌تعالی با ذات، قول به تغایر مفهومی و اتحاد مصداقی را پذیرفته است. تبیین نحوۀ اتصاف ذات الهی به صفات فعل و جمع میان تشبیه و تنزیه، از دیگر نتایج قاعده «بسیط الحقیقه» در موضوع توحید صفاتی است.

مهمترین موضوع در فلسفه‌ی دین همیشه موضوع خدا بوده است. امروزه نیز دغدغه‌ی اصلی فیلسوفان دین همین موضوع است. یکی از بهترین راهها اگر نگوییم بهترین راه برای رسیدن به خدا راه فطرت است. با توجه به این که بحث فطرت در بین مسلمانان ریشه در آموزه های قرآن دارد، در سنت فلسفه‌ی اسلامی این بحث به مرور از اهمیت بسیار برخوردار گردیده است. در این رساله ابتدا در فصلی تحت عنوان کلیات ضمن بررسی مباحث مقدماتی به بررسی فطرت به عنوان راه رسیدن به خدا و نیز به عنوان برهانی بر وجود خدا پرداخته شده است. باور نگارنده بر این است خدا گرایی و خدا شناسی امری فطری بوده و برای اثبات فطری بودن یک امر نیازی به ثبات عمومیت آن در بین انسانها نیست؛ بلکه وقتی یک امری را در خود با درک و دریافت حضوری می یابیم می توانیم نتیجه بگیریم که هر انسانی می تواند این امر را در درون خود با علم حضوری دریابد. دیدگاههای علامه طباطبایی و جان کالون، هر یک در فصلی جداگانه بررسی شده است. نشان داده شده که علامه طباطبایی نظریه پردازی کاملی درباره‌ی فطرت دارد. بر اساس تعریف وی فطرت عبارت است از ساختار وجودی ویژه‌ی انسان که خداوند او را بدان گونه آفریده است؛ بنابراین وی بحث انسان شناسی خود را مبتنی بر نظریه‌ی فطرت نموده است. همچنین معرفت شناسی وی که در واقع بخشی از انسان شناسی است مبتنی بر نظریه‌ی فطرت است. در این رساله بحثهای انسان شناسی و معرفت شناسی علامه طباطبایی به عنوان تمهید و مدخلی برای بحث خداشناسی و خداگرایی وی مورد بررسی قرار گرفته است و سپس به بیان دیدگاه‌های خاص وی درباره‌ی خداگرایی و خداشناسی پرداخته شده است. در این راستا براهینی که اثبات می‌کند خداگرایی و خداشناسی فطری است، از آثار وی گردآوری و مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. در مواضعی از دیدگاههای علامه دفاع شده و در یک موضع رأی وی مورد نقد قرار گرفته است. درباره‌ دیدگاههای جان کالون نیز پس از معرفی اجمالی کالون و آثار او و تأثیری که روی متفکران بعدی نهاده است، به نظریه ی او موسوم به «حس الوهی» پرداخته شده است. این موضوع با استفاده از کتاب او «مبادی دین مسیحیت» تبیین گردیده است. در ادامه دیدگاه برخی شارحان و پیروان کالون از جمله پلانتینگا و آلستون بررسی و نقد شده است. همچنین به مقایسه بین نظریه‌ی حس الوهی کالون و نظریه‌ی فطری بودن خدا گرایی و خدا شناسی نزد علامه طباطبایی پرداخته و مواضعی که هم سخنی یا تفاوت دیدگاه وجود دارد بررسی و ریشه‌یابی شده است. همچنین دیدگاه معرفت شناسان اصلاح شده با نظریه ی فطرت مقایسه و بررسی شده و نقاط قوت و ضعف آنها آشکار شده است.

بحث عقل و نسبت آن با نقل، کارکرد و محدوده عقل، یکی از مباحث مهم و تأثیر گذار در شکل‌گیری آراء و عقاید، مخصوصاً در حوزه دین بوده که در این زمینه افراط و تفریط‌های فراوانی صورت گرفته است. غالب مفسران و متکلمان امامیه در اعتبار عقل برای شناخت اصول و معارف دینی مانند شناخت خدا، نبوت و غیره اتفاق نظر دارند. از طرفی ابن‌تیمیه با حمله به متکلمان که عقل را منبع و ریشه علوم خود قرار داده و ایمان و قرآن را به نوعی تابع عقل می‌دانند، آنان را در اشتباه دانسته و معتقد است که عقل، شرط در معرفت علوم و صلاح عمل است و با وجود عقل، علم و عمل کامل می‌گردد ولی در عین حال مستقل نبوده و از ادراک مسائل عاجز است. پس به عبارتی تا حدودی کارایی عقل را قبول دارد؛ اما در مقام معرفت دینی ارزشی برای عقل قائل نیست. وی در عین اینکه حسن و قبح عقلی را می‌پذیرد، ملازمه آن با شرع را قبول ندارد و در مقام تعارض عقل و نقل، عملاً نقل را مقدم می‌داند، خروجی این تفکر، اتخاذ مبنای عدم حجیت فهم عقل و بدعت و همچنین عدم تأویل صفات خبری است که با این مبنا، جایگاهی برای عقل در نظر گرفته نشده است. پس‌آمدهای این دیدگاه، شکل‌گیری تفکری است که با اکتفا به ظواهر و عدم رجوع به موضوع عقلانیت و تأویل، مسئله تعطیل در فهم مفاهیم وحیانی به ویژه صفات خبری و ایضاً تکفیر را نهادینه کرده‌اند. علامه طباطبایی با تعریف عقل به اینکه عقل مبدئی درک کننده تصدیق‌های کلی و احکام عمومی است، این نیرو را همواره همراه آدمی دانسته و عقلانیت را نوعی هماهنگی با فطرت می‌داند. از نگاه علامه، ‌عقل علاوه بر مفتاح بودن دین، نسبت به اصل حقیقت دین، مصباح نیز هست در حالی که از نگاه ابن‌تیمیه نهایت جایگاه عقل در معرفت دینی، مفتاح بودن آن است و پس از آن باید مانند اصحاب حدیث به نقل تمسک کرد؛ بنابراین می‌توان گفت تفاوت دیدگاه علامه با ابن‌تیمیه علاوه بر مبنایی بودن، در ملازمات آن نیز هست. از جمله این ملازمات، پذیرش یا عدم پذیرش مساله تأویل است. در این تحقیق دیدگاه‌های معناشناسانه ابن‌تیمیه درباره عقل و نقل و نوع تأثیر گذاری این نظریات درتفسیر و تأویل آیات قران بررسی می‌شود.