جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مواردی که در میراث تفسیری آیة لایسئل (آیة ۲۳ سورة انبیاء) مورد غفلت واقع شده عدم تمایزگذاری میان دو رویکرد هنجاری و توصیفی آیه است. مقاله حاضر برای تبیین دقیق‌تر مفاد آیه و در خلال مواجهۀ مسأله‌محور با آن، این پرسش اصلی را پی‌جویی می‌کند که آیا عبارت «لا یسئل عما یفعل» تنها در مقام توصیه و بیان بایدها و نبایدهای هنجاری برای «نهی» از سوال از فعل الهی بوده و یا می‌تواند دربردارندة پیامی اخباری و توصیفی برای حکایت از عالم واقع و «نفی» سوال از افعال خدا باشد؟ حل این مساله در گرو پاسخ به دو پرسش فرعی است: الف) مبنای سوال‌ناپذیری افعال خداوند چیست؟ برای یافت این مبنا از تحلیل مفهومی، سیستمی و گزاره‌ای بهره می‌بریم. ب) آیه با کدام غرض سوال‌ناپذیریِ فعل الهی را بیان می‌کند؟ که پاسخ آن را از مسیر بررسی سیاق آیۀ لایسئل در بافت معنایی سورۀ انبیاء پی‌جویی می‌کنیم. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد سوال اعتراضی در عبارت «لا یسئل عما یفعل» فرایندی است که بر مراحل مختلف «محاسبه»، «سرزنش و اعتراض» و «مؤاخذه و عقاب» دلالت دارد. بنابراین آیه لایسئل می‌تواند در بستر رویکردی توصیفی شامل این پیام باشد که هیچ از بندگان خداوند نمی‌تواند (نه این که نباید) از فعل خدا مؤاخذه‌ نماید. همچنین گزارۀ «لا یسئل عما یفعل» می‌تواند شامل نهی ارشادی از «سوالِ استفهامی» از کُنه غایت افعال الهی باشد. این نهی (در لباس خبر) ناظر به محدودیت قلمرو ادراکی بندگان در مقام پرسش‌گر و عدم احاطة آنان به علم الهی باز می‌گردد.

در طول تاریخ تلقّی‌های مختلفی از فلسفه شده است. اینکه تلقّی ما از فلسفه چیست هم در قبول یا ردّ فلسفه نقش دارد هم چارچوب فلسفه‌ی ما را مشخّص می‌سازد. در تاریخ فلسفه اسلامی اخوان‌الصفا تلقّی متفاوتی از فلسفه پیش نهاده‌اند. ما در این جستار به تحلیل این تلقّی می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که فلسفه نزد ایشان یک فرآیند سه مرحله‌ای است. مرحله‌ی اول دوستداری علوم فلسفیه‌ی حقیقیه است و همین مرحله‌ی اول است که وجه تسمیه‌ی فلسفه می‌باشد. این مرحله نیرو و سوختِ مسیر طاقت‌فرسای مرحله‌ی دوم را فراهم می‌آورد. مرحله‌ی دوم معرفت حقائق موجودات به قدر طاقت انسان است که همه‌ی علوم فلسفیِ منطقیات و ریاضیات و طبیعیات و الهیات (شامل حکمت عملی) را در بر می‌گیرد. و مرحله‌ی سوم قول و عملِ هم‌آهنگ با علم است، یعنی فرد باید مهارت یا فضیلت یا هنر عمل موافق با علم را داشته باشد. برای اینگونه عمل کردن فرد باید فراست تشخیص عمل مناسب در موقعیت مربوطه را هم داشته باشد. با این فرآیند، بر خلاف سایر علوم و سایر امور، به دنبال برون‌دادی نیستیم، بلکه این فرآیندْ خودْ زیبایی و مطلوب است. اخوان‌الصفا با ترکیب نظام‌مند به این تلقّی رسیده‌اند.

براساس آموزه‌اي قرآني، از آنچه خدا انجام مي‌دهد سؤال (بازخواست) نمي‌شود (انبياء: 23). مقاله حاضر با بررسي رابطه سنجش و بازخواست درباره افعال الهي براساس تفسير علامه طباطبائي، تلاش دارد به تبيين تازه‌اي از مبناي سؤال‌ناپذيري فعل باري دست يابد. به زبان منطق رياضي، «بازخواست کردن» محمولي چهار موضعي است: کسي (1) از کسي (2) درباره چيزي (3) در نسبت با معياري مشخص (4) بازخواست مي‌کند. در تفسير علامه از آيۀ «لايسأل»، موضع چهارم يعني «معيار سنجش» همان موضع سوم يعني «فعل الهي» است. از نظر ايشان، چون ملاک سنجش افعال ديگران حکمت و مصلحتي است که از فعل الهي اقتباس شده، بنابراين افعال الهي را نمي‌توان با چنين ملاکي سنجید. بدین‌سان، سنجش‌ناپذيري افعال الهي به‌مثابه شرطي براي بازخواست‌ناپذيري آن قلمداد مي‌گردد. اين پژوهش علاوه بر بهره‌مندي از ابزار منطق محمولات، برخي مباني معرفتي در تفسير علامه طباطبائي در مقايسه با برخي تفاسير رقيب را نيز بررسی می‌کند تا به تحليل دقيق‌تري از ديدگاه ايشان در عينيت فعل الهي با حکمت دست یابد.

مسئله این تحقیق مقایسه «جانشینی» نزد لویناس و «جایگزینی» در همدردی به مثابه دو رویکرد در مواجهه با دیگری است. فرضیه مقاله این است که علی‌رغم اشتراکات جانشینی در منظر لویناس و جایگزینی در همدردی، اختلافی اساسی با یکدیگر دارند. همدردی به عنوان یکی از موضوعات اخلاقی، نحوه‌ای توجه و درک پریشانی، نگرانی یا نیاز دیگران است که آگاهانه و با شناخت و جایگزینی دیگری رخ می‌دهد. جانشینی در لویناس نیز در نسبت با «دیگری» است و محدوده مسئولیت سوژه را در قبال او ترسیم می‌کند. در بدو امر، سوژه لویناس با خودکامگی، هر غیری را به خود فرو می‌کاهد، اما در مواجهه با «دیگری»، به فروکاست‌ناپذیری و وابستگی قوام ذاتش به آن عنایت می‌یابد. از این رهگذر، مسئولیت بی‌کران در قبال «دیگری» هویدا می‌شود؛ مسئولیتی که پیش از هر سنخ آگاهی و خودآگاهی و در فضایی منفعل‌تر از هر انفعالی شکل می‌گیرد و محدوده‌اش تا جانشینی «دیگری» و تقاص پس دادن به جای او گسترش می‌یابد. در سایه این مسئولیت بی‌حد و مرز، جانشینی از جایگزینی همدردانه و همدلانه متمایز می‌شود.