جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرایشهای گوناگون فکری، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در این موضوع دچار اختلافات بسیار شده اند. ملاصدرای شیرازی با رویکردی روش شناسانه، این دانشمندان را از حیث آرایی که درباره متشابهات قرآن اخذ کرده اند، به چهار دسته تقسیم می کند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاویل 3- دسته ای که ترکیبی از اهل ظاهر و اهل تاویلند 4- اهل جمع میان ظاهر و باطن. او ضمن بررسی و نقد آرا سه دسته نخستن، دیدگاه دسته چهارم را مورد بررسی قرار می دهد و تنها به تایید روش آنها می پردازد. در این نوشته کوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، دیدگاه او در این موضوع، مورد تحقیق و بررسی و نقدی مختصر قرار گیرد.

معقول های ثانی فلسفی ابزارهای نگرش فلسفی اند، و فیلسوف با به کار گرفتن آنها می خواهد اسرار و حقایق جهان هستی را کشف و تبیین کند. بنابراین اعتبار فلسفه در گروه ارزش و اعتبار این دسته از مفاهیم است. از این رو یکی از مباحث بنیادین درباره حقیقت فلسفه، پژوهش پیرامون اعتبار معقول های ثانی فلسفی است. این نوشتار نظریه صدرالمتالهین را مبتنی بر اثبات «وجود رابط» برای معقول های ثانی فلسفی از چند حیث مورد نقد قرار می دهد: کاربرد «وجود رابط» که خود از معقولهای ثانی است به منظور اثبات وجود خارجی برای معقولهای ثانی فلسفی ناروا است. استدلال صدرالمتالهین متضمن دور است. اثبات وجود ضعیف برای محمولهای عدمی، با اصل محال بودن تناقض منافات صریح دارد. واقع نمایی فلسفه با اثبات «وجود رابط» برای معقولهای ثانی فلسفی تامین نمی شود. بنابر نظریه ملاصدرا حکایتگری معقولهای ثانی فلسفی از مصادیق خود، به صورت نمادین است و همین ویژگی، واقع نمایی آنها را مخدوش می کند. در پایان به نظریه فیلسوفان برجسته بعد از ملاصدرا اشاره می کنیم: از دیدگاه عبدالرزاق لاهیجی، معقول ثانی چون عروض خارجی ندارد، وجود خارجی نیز ندارد. ملاهادی سبزواری بر آن است که عروض معقول ثانی فلسفی در عقل، ولی اتصاف معروض به آن در خارج است. طباطبایی استدلال و نظریه ملاصدرا درباره وجود معقول ثانی فلسفی را می پذیرد

ساحت معرفت از مهم ترین ساحت های انسانی محسوب می شود و از این منظر، بررسی ابعاد دیگر انسانی که در ارتباط با شناخت و ادراک او هستند، اهمیت می یابد. یکی از این ساحت ها که به تازگی بیشتر مورد توجه روان شناسان و معرفت شناسان قرار گرفته است، بعد عواطف و هیجانات است. دو رویکرد کلی نسبت به عواطف را می توان در طول تاریخ تفکر مشاهده کرد. برخی همواره از نقش سلبی آن سخن گفته و عملکردهای منفی آن را نشان می دهند و بر حذف آن همت گماشته اند و عده ای دیگر عواطف را کمک کننده معرفت و عقل می دانند. سعی ما در این مقاله بر آن است که بعد از طرح این دو رویکرد، به بازخوانی نظر ملاصدرا، درمورد ارتباط عواطف با معرفت بپردازیم. در باب تاثیر سلبی عواطف و احساسات از نظر ملاصدرا، تاثیر احساسات در پذیرش باورها و عقاید تقلیدی، انس با محسوسات و تاثیر آن برشناخت، تاثیر شهوات در عدم سنخیت نفس با معارف الهی، نقش عواطف در روی گردانی از غایت مطلوب و تاثیر احوال بر علم حقیقی و حکمت مورد بررسی قرار گرفته و در مورد نقش ایجابی عواطف، به نقش عشق مجازی و حقیقی اشاره شده است.

پرسش اصلی در تحقیق حاضر، چیستی و چگونگی «حقیقت» از دیدگاه دو تن از بزرگ ترین فلاسفه مشرب پراگماتیسم، چارلز پیرس و ویلیام جیمز است. به طور خلاصه مدعای اصلی پیرس و ویلیام جیمز در باب معرفت شناسی عبارت است از: ردگیری پیامدهای عملی در مقام شناخت و اصالت دادن به مصلحت عملی به جای تطبیق مفاهیم ذهنی با امر واقع (واقعیت خارجی یا نفس الامر) و تعیین ملاک صدق آن. ایشان معتقدند که تفاوت و تشابه میان تصورات و مفاهیم ذهنی در ساحت ذهن تعیین نمی شود، بلکه در ساحت تجربیات ملموس و عملی است که آشکار می گردد. هم چنین، جیمز بر آن است که توجه بشر به مابعدالطبیعه و توسل او به امور ماورایی فقط جهت کسب آرامش روانی است و نه برای فهم حقیقت و دست یابی به مناط شناخت. ملاصدرا و استاد مطهری در مقام نقد این آراء رویکرد مذکور در باب شناخت را مقبول ندانسته، و برآنند که این رویکرد لوازم فاسدی به دنبال دارد که فهرست اجمالی آن به شرح ذیل است: بی معنا شدن مفاهیم نظری، نسبیت گرایی در شناخت و کسب حقیقت، از بین رفتن حسن و قبح عقلی، لزوم پلورالیسم در مسائل عقیدتی و اندیشه های بنیادین و نظیر آن.

مفهوم تشخّص جزء مفاهیم ثبوتی بوده، از سنخ معقولات ثانی فلسفی است. تشخّص عبارت از ویژگی‌ای است که مانع قابلیّت صدق بر کثیرین شده، موجب شرکت‌ناپذیری می‌باشد. تعیین ملاک تشخّص مورد اختلاف فلاسفه قرار گرفته است: ابن‌سینا و بهمنیار ملاک تشخّص وجودات مادی را عوارض مفارقِ نوع مذکور دانسته و مقوله وضع را دارای تشخّص بالذات می‌دانند. محقق دوانی و سید سند تشخّص و کلّیت را به نحوه ادارک باز می‌گردانند. سهروردی با الهام از مبنای اصالت ماهیت، عامل تشخّص را ماهیت محقّق خارجی می‌داند. صدرالمتألهین ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های فلاسفه، ملاک تشخّص را نحوه وجود موجودات می‌داند و برخی دیدگاه‌ها را به دیدگاه خودش باز می‌گرداند. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این مسئله پرداخته، به تبیین دقیق پیوند تشخّص وجودات با مسئله اصالت و تشکیک در وجود در نظام فلسفی صدرالمتألهین می‌پردازد.

عالم برزخ، وجه علوی عالم دنیا و همان بقای انس به دنیاست و به همین دلیل برخی از ویژگی‌های این دنیا را دارد. دنیا، برزخ و قیامت از دیدگاه ملاصدرا هر کدام مراتبی از وجود انسان‌اند. در حقیقت انسان موجودی دارای مراتب تشکیکی است؛ به‌طوری‌که مرتبه‌ی برزخ او از دنیا قوی‌تر، و مرتبه‌ قیامت او از برزخ شدیدتر است. مراتب تکامل روح انسان با حدوث جسمانی آغاز می‌شود و در ادامه، وجودی مادّی- مثالی، مثالی و در نهایت ممکن است در سیر تکامل برزخی خود به موجودی عقلی نیز تبدیل شود. ازآنجاکه ملاصدرا آغاز عالم برزخ را به‌واسطه قوّه‌ خیال می‌داند، از نظر ایشان میان قدرت و ادراک عینیت برقرار است. همین‌که انسان قدرت بر تصور و ادراک نعمت‌های بهشتی را دارد، بعینه آنها را نزد خود حاضر می‌کند و با آنها لذت می‌برد یا متألَم می‌شود. البته زمینه‌ این قدرت‌ها و ادراکات را از قبل و در عالم دنیا برای خود فراهم کرده است

مسئله نفس و بدن و رابطه آن دو، از مباحث پردامنه و چالش‌برانگیزی است که از دیرباز ذهن بسیاری از فیلسوفان را به خود مشغول کرده است. این مسئله از آنجا عرصة ظهور می‌یابد که نفس مجرد انسانی چگونه می‌تواند با بدن مادی ارتباط داشته باشد و موجود واحدی را تشکیل دهد. ملاصدرا با ابداع مبانی فلسفی جدید، همچون اصالت وجود، تشکیک در وجود و حرکت جوهری، طرحی نو از کل مسائل فلسفی از جمله مسائل نفس، ارائه داد که تا پیش از او بی‌سابقه بوده است. این حکیم پرآوازه بر مبنای حدوث جسمانی نفس و حرکت جوهری اشتدادی آن، و ترکیب اتحادی ماده و صورت، رابطه نفس و بدن را رابطه‌ای اتحادی می‌داند و بر همین مبنا، انسان تا زمانی که در حیات مادی عنصری به سر می‌برد، حقیقتی ذو‌مراتب است که هم از درجات تجرد برخوردار است و هم از درجه مادیت، به‌گونه‌ای‌که بدن مرتبه نازله نفس و نفس مرتبه عالیه بدن است؛ هرچند در ادامه حیاتش مرتبه مادیت رها می‌شود و تنها کمالات آن در مرتبه جسمانی مثالی باقی می‌ماند. حکیم آقاعلی مدرس یکی از دقیق‌النظرترین فیلسوفان پس ملاصدراست که به تبیین مبانی و دیدگاه صدرالمتألهین همت می‌گمارد؛ هرچند در نوع بیان، ارائة مثال‌ها و بیان لوازم تفاوت‌هایی با ملاصدرا دارد. ایشان با اعتقاد به اینکه ترکیب ماهیت انسان از جنس و فصل، ترکیب نفس ناطقه از مراتب گوناگون و در نهایت ترکیب نفس و بدن، از مصادیق مرکب حقیقی به‌شمار می‌رود. گرچه ترکیب موجود میان صورت‌های اعضای بدن و مواد آنها ترکیبی طبیعی است، طبیعی بالذات نیست، بلکه از نوع ترکیب اعتباری بالذات است. وی تعامل نفس و بدن را دوسویه و به صورت ایجابی و اعدادی می‌داند که نفس طبق آن علت موجبه بدن و بدن علت اعدادی نفس به شمار می‌آید. هرچند پس از جدایی نفس از بدن رابطة دوسویه قطع می‌شود، اجزای بدن همچنان به دنبال نفس همان شخص خاص، روان‌‌اند و حتی در حیات ابدی نیز به او خواهند رسید. نوشتار حاضر از رهگذر تبیین دیدگاه دو فیلسوف یاد شده به واکاوی و سنجش تطبیقی میان آنها می‌پردازد

فکر ثاقب و نافذ فلسفی پس از کشمکش‌های علمی، سرانجام اشاعره را در قلمرو اندیشه حکیمان امامی به انقراض کشاند و آنها را از خودنمایی بازنشاند. در عصر ما درعین‌حال که بر اثر میراث فاخر حکمت صدرایی، و متانت اخلاقی و وقار علمی حکمای متعالی، جایی برای اشعری‌گری و هم‌سنگ آن، اخباری‌گری یا اخبارگرایی باقی نمانده است، اما رسوب فکری موجب گزینش محتویات فکر اشعری از سوی برخی صاحب‌عنوان‌هاشده است. از مواضع مورد سوءاستفاده این طیف برای شبهه‌افکنی، نظریه معاد جسمانی است و در بین حکمای متعالی، حکیم مؤسس نیز هدف تحریف ‌است. توهمی که به شبهه‌انگیزی دامن زده این است که چون حکیم مؤسس درصدد درانداختن طرح نو در کیفیت معاد جسمانی، با نظریه صدرا به تقریر متفاوت برآمده، پس زمینه عنادورزی با حکمت اسلامی، فراهم است! و در این صدد حکیم معاصر جناب استاد آشتیانی نیز بر اثر نقد نظریه حکیم مؤسس مورد تعرض قرار گرفته است. بازنگری مواضع و مبانی زیربنایی حکیم مؤسس و بازخوانی رئوس نقد استاد آشتیانی بر رهیافت حکیم مؤسس، زلال حقیقت را در اختیار ما خواهد گذاشت، و ادعاهای ناصواب و بی‌پشتوانه مدعیان فلسفه‌ستیز را به مصدر احاله خواهد داد.