جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عمل»، در کنار اعتقاد قلبی و اقرار زبانی، یکی از سه پایه دین ورزی را تشکیل می دهد و در واقع بدون آن همه سلوک دینی و معنوی انسان مختل می شود. مولانا ازجمله عارفانی اندیشمند است که در سرتاسر کتاب ارجمند خود، مثنوی معنوی، توجهی فراوان به مساله «عمل» کرده است. سخنان او در این باره آن قدر گسترده و ژرف است که طرح همه آن ها در حوصله یک مقاله مختصر نمی گنجد و از آن جا که بخشی عظیم از سخنان مولانا در این مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مساله را بررسی کرده است، در مقاله حاضر مساله «رابطه عمل و پاداش ان» را در مرکز توجه خود قرار داده و کوشیده ایم سخنان او در این زمینه را گرداوری، دسته بندی و تحلیل کنیم. بطور کلی میتوان گفت که مولانا در مورد رابطه عمل و پاداش آن، مسایل زیر را مطرح کرده است: فناناپذیری اعمال، بی پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنج ها و قبض های روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل و بالآخره عمل بلاعوض. پیش گفتار مقاله هم به بحثی آسیب شناسنانه در مورد نگاه جامعه ایرانی به مساله عمل و پاداش اختصاص یافته و سه اسیب اساسی در این زمینه را معرفی کرده است: جداسازی عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ایمان و بدبختی در دنیا و بالآخره بی توجهی به فرهنگ کسب و کار.

تصور زندگی بدون رنج، تصوری است که عقلش نمی کند تصدیق؛ از این رو، مسأله رنج همواره برای انسان های اندیشمند مطرح بوده و هر کسی به نحوی آن را تبیین کرده است. مولوی نیز به ژرفی در این مسئله اندیشیده است. در این مقاله، نظرات مولوی درباره انواع رنج و آثار نیکوی ان بررسی شده است. او رنج ها را به دو گروه عمده تقسیم کرده است: رنج هایی که انسان، خود برای خویشتن فراهم می اورد و رنج هایی که خداوند مهربان، برای پرورش انسان، در نظر می گیرد. مولوی رنج های دسته اول را ناشی از خودخواهی و نادانی انسان می داند و آنها را مردود می شمارد، اما رنج های گروه دوم را می پذیرد، زیرا که آنها از لطف خفیّ خدا سرچشمه گرفته است و آثاری نیکو در زندگی آرمی دارد.

مسئله «جبر و اختیار» از مسائل دشوار در مباحث فلسفی و کلامی است که اندیشمندان و عالمان دینی در طول تاریخ، همواره با نگرش‌ها و رویکردهای مذهب مورد اعتقادشان درصدد بررسی آن برآمده‌اند. دراین‏‌میان، در کلام اسلامی، اشاعره به موجبیّت انسان و تفویض امور به خداوند معتقد شده‌اند و در مقابل، معتزله به اختیار انسان گراییده‌اند و کارهای انسان را تفویض‌یافته به او از جانب الهی دانسته‌اند. جلال‏الدین محمد بلخی، مشهور به مولانا در مثنوی معنوی ابیاتی دارد که برخی جبرگرایی و برخی دیگر مختار ‌بودن انسان را از آن دریافته‌اند. در ادامه، با در نظر گرفتن تمامی ابیاتی که مولانا در زمینه جبر و اختیار دارد، به بررسی عقیده او در این خصوص خواهیم پرداخت.

سنت عرفانی اسلام که مبانی و اموزه های آن بخوبی در آثار عارفان مسلمان ترسیم و تبیین شده است، یکی از عناصر ارزشمند فرهنگ و هویت دینی ما به شمار می اید و بازخوانی آن برای کشف قابلیت ها و ظرفیت هایش در عرصه جهانی شدن و تبادل افکار و اندیشه ها، وظیفه و رسالتی است که بیش از همه بر دوش اندیش مندان فکور و آگاه نهاده شده است. در این نوشتار اندیشه های مولانا را بازبینی و بازخوانی کرده و کوشیده ایم تا رد پای یکی از نظریات جدید در عرصه دین پژوهی تطبیقی را در ان نشان دهیم. نظریه «وحدت متعالی ادیان» یا «وحدت درونی ادیان» که اساس ان بر پایه تفکیک شریعت و طریقت نهاده شده است، کم یا بیش در اندیشه های مولانا جلال الدین محمد بلخی دیده می شود. مولانا در آثار خود، با تکیه بر اصل محوری«وحدت وجود»، به یگانگی ادیان اشاره کرده و محتوای درونی ادیان را برتر از صورت ظاهری آن ها دانسته است. اندیشه وحدت گرایانه مولانا در باب ادیان، گاهی بر پایه کثرت ظاهر و وحدت باطن، بنا شده و گاهی بر مبنای وحدت حقیقت و اختلاف منظر تبیین گردیده است.

آدمی وارث علوم و معارف نیاکان خویش است، اما کم یافت می شود کسی که دانش مضبوط در ضمیر خود آگاه فردی و جمعی را در قالب چند ده هزار بیت سطر اشکار کند و قرن ها، عام و خاص را میهمان و مجذوب اندیشه های الاهی نماید و سروده های معنوی خود را صیقل ارواح بخواند. دریافت خاست گاه فکری مولانا به همان اندازه دشوار است که بخواهیم سرچشمه رودی را در اعماق جنگلی انبوه جست و جو کنیم، اما ان چه از ظاهر مثنوی و ورای صورت آن برمی اید مهم ترین منبع تغذیه روحانی سراینده آن، قرآن و معارف اسلامی است. برخورداری مولانا از اقبال تلمذ در محضر استادانی چون پدرش، برهان الدین محقق ترمذی، شمس تبریزی و افراد نام دار و بی نام عصر خود و بهره مندی از علوم منقول و مکتوب اعصار گذشته، مثنوی را به منشوری کثیر الوجوه مانند می کند تا باز تاباننده اندیشه های اسلامی، ایرانی، یونانی، هندی و سامی باشد. مقصود این مقاله یاداوری برخی پیوندهای فکری مولانا با بها ولد و افلاطون و فلوطین است که به اجمال با ذکر برخی شباهت ها در موضوعات مربوط به خدا ره روی، سنخیت، عشق و موطن اولیه بیان شده است.

بسیاری از اندیشمندان به دلیل رویکرد مشتاقانة مولوی به عرفان و نکوهش های گاه به گاه وی از عقل چنین تصور می کنند که مثنوی را نسبت چندانی با خرد نیست، این درحالی است که خرد بنا بر نظام اندیشگی مولانا به سه نوع مقدماتی، خُرد و کلان تقسیم شده و هر یک با کارکردها و ویژگی هایی متفاوتی مطرح می شوند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، پس از معرفی انواع خرد در مثنوی، ویژگی های آنها را مورد بررسی قرار می دهد و نتیجه می گیرد که خرد مورد انتقاد مولانا خرد خُرد است که به دلیل دچار شدن به آفات نفسانی نمی تواند به فهم حقیقت نائل شود.

در منظومة عرفان و تصوف، عارفان بسیاری دربارة بن‌مایة عقل سخن گفته و با توجه به ویژگی‌های زیستی و محیطی و همچنین عوامل برونی و محیطی، دیدگاه‌های سه‌گانه‌ای در این باره بیان کرده‌اند. گروهی عقل را ستوده و با القابی مانند «نور» و «ملازم جان» از آن یاد کرده‌اند؛ برخی دیگر، برخلاف دیدگاه نامبرده، عقل را عاجزی می‌دانند که تنها اهل گزافه‌گویی و دعوی است و عده‌ای نیز گاهی آن را نردبان بام حق و گاهی بند و سلسله‌ای بر پای جان انگاشته‌اند. در این مقاله تلاش می‌شود در سیزده گروه استعارة مفهومی، دیدگاه سنایی و عطار و مولانا، در جایگاه سه شخصیت اصلی در تاریخ شعر عرفانی، نسبت‌به مفهوم کلیدی عقل بررسی شود. این سه شاعر درمجموع در 74 کلان‌استعاره از عقل، به سه نوع استعارة مثبت و منفی و دووجهی در غزلیات خود اشاره کرده‌اند. استعاره‌هایی مثل هدایت‌گری، کاردانی، نردبانیِ بام حق، چشم، بیداری و آگاهی‌بخشی، در قلمرو استعاره‌های مثبت؛ بند، سلسله، خواری، عجز و زبونی، ذرّه‌صفتی، بوالفضولی، شغل‌افزایی و سرکشی در قلمرو استعاره‌های منفی و استعارة پیر در قلمرو استعارة دووجهی قرار دارد. براساس این سه نوع استعاره می‌توان گفت حرکت تاریخی استعاره‌هایی با بار معنایی منفی از سنایی به عطار، سیر صعودی و از عطار به مولوی، سیر نزولی داشته است. مبنای نظری پژوهش نظریة استعاره‌های شناختی است که برخلاف دیدگاه سنتیِ استعاره معتقد است افزون‌بر زبان، نظام مفهومی و ذهن و ضمیر هر روزة ما اساساً ماهیتی استعاری دارد.