جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عهد جدید عیسی «مولود مقدس»، «بنده خدا»، « پسر انسان»، «مسیح»، «منجی»، «شبان نیکو»، «صورت خدای نادیده»، «پسر خدا»، «کلمه خدا» و نهایتاً در انجیل یوحنا و نوشته‌های او و رساله‌های پولس و اعتقادنامه‌ها، عیسی «خدا» نامیده می‌شود. اما در قرآن کریم عیسی علیه السلام با عنوان «پیامبر بزرگ»، «پیامبر اولو العزم»، «روح الله»، «کلمة الله»، «مؤید به روح القدس»، «دارای خلقتی استثنایی و معجزه آسا»، «عبد و بنده خدا»، «نشانه نزدیکی قیامت» ذکر شده است و فرزند خدا و یا خدا معرفی نمی‌شود. روش این مقاله، ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ- تحلیلی و در عین حال تاریخی و مقایسه‌ای (تطبیقی)و کتابخانه‌ای و در مواردی هم معناشناختی است. آنچه در عهد جدید (در بخش «عیسی خدایی» آن) موجود است «تثنیه» است نه «تثلیث»، یعنی فقط از «پدر» و «پسر» سخن به میان آمده است. قرآن بر اساس نظام توحیدی، با صراحت و قاطعانه به انکار و نقد آموزه تثلیث پرداخته و با رد هرگونه اعتقاد به الوهیت عیسی مسیح علیه السلام یا همانیِ الله و مسیح، این عقیده را کفرآمیز و شرک آلود و غلوآمیز خوانده است.

از اواسط قرن بیستم، پژوهش‌های مستشرقان درباره تمدن‌ها و ادیان شرقی، به‌ویژه دین اسلام، در مسیر تازه‌ای گام برداشت که بیش‌تر متأثر از اندیشه‌های تحلیلی‌مسلکان در حوزه‌ دین‌شناسی و زبان‌شناسی بود. در دو سه دهه اخیر، اندیشه‌وران متعددی در غرب با رویکرد انتقادی، پژوهش‌های تازه‌ای را در خصوص تاریخ قرآن، اصالت و حجیت آن آغاز نمودند. این رویکرد جدید، با انتشار آثار برخی از قرآن‌پژوهان آلمانی به‌ویژه کریستوف لوکسنبورگ، به طور جدی مطرح شد و موضع‌گیری‌های مختلفی را در غرب دامن زد. اساس علمی پژوهش‌های مستشرقان در خصوص قرآن، مبانی معرفتی و زبانی مدرن در هرمنوتیک و زبان‌شناسی است و از این رو، با تأکید بر عدم قدسیت متون مقدس، به قرآن‌پژوهی روی آورده‌اند. اما علی‌رغم تلاش قرآن‌پژوهان غربی در ارائه رویکردی انتقادی نسبت به قرآن، بیش‌ترِ پژوهش‌های ایشان، امروزه به تصریح بسیاری از اخلافشان در غرب، با کاستی‌‌های مختلفی روبه‌رو می‌باشد. در این جستار، تلاش نگارنده بر آن بوده تا با بررسی مهم‌ترین و مطرح‌ترین آثاری که امروزه در فضای قرآن‌پژوهی در غرب مطرح هستند، به ارزیابیِ تحلیل قرآن‌پژوهان غربی از پنج مسأله مهم در خصوص قرآن بپردازد و در این میان، به برخی کاستی‌های و چالش‌های پیش روی ایشان در امر قرآن‌پژوهی اشاره کند.

یکی از مباحث مهم فلسفه و علوم انسانی مبحث زیبایی می‌باشد که قدمتی دوهزار ساله دارد. از نظر دانشمندان اسلامی و برخی فلاسفه زیبایی منحصر به زیبایی محسوس و فکری نیست بلکه نوعی دیگر از زیبای هست که از آن به «زیبایی معقول یا حسن عقلی» تعبیر می‌شود که یکی از انواع چهارگانه زیبایی، و از همه آن‌ها بالاتر می‌باشد. زیبایی معقول(حسن عقلی) به این معنا است که بعضی از کارها فی حد ذاته زیبا و جمیل است و جاذبه و کشش دارد و ستایش آفرین است و فقط عقل انسان آن را درک می‌کند و نیروی حس و قوه تخیّل در درک آن زیبایی نقشی ندارند. قرآن کریم به همه انواع زیبایی اشاره کرده است. در این پژوهش به تبیین زیبایی معقول، نسبی یا مطلق بودن زیبائی معقول و مصداق‌های آن از منظر قرآن خواهیم پرداخت. مهم‌ترین مصادیق زیبایی معقول در قرآن کریم عبارت‌اند از زیبایی عفو و اغماض، زیبایی صبر، زیبایی هجرت، و زیبایی ایمان.

هابرماس، فیلسوف نسل دوم مکتب انتقادی فرانکفورت، بر این باور است که عقل مدرن نتوانسته تمام ابعاد خویش را آشکار سازد و تنها عقل ابزاری بر جامعه مدرن مسلط شده است. وی با طرح نظریه کنش ارتباطی در پی بازسازی پروژه مدرنیته است که به زعم وی عقیم یا ناتوان مانده است. او در این نظریه که مهم‌ترین دیدگاه او محسوب می‌شود، با استفاده از رویکردهای جدید زبان‌‌شناسی و فلسفه زبان سعی در ارائه مدلی از تربیت اخلاقی بر مبنای عقلانیت ارتباطی دارد. محقق در این مقاله با بهره گیری از رویکرد توصیفی- تحلیلی، ابتدا به مرور اجمالی نظریه کنش ارتباطی هابرماس، به ‌عنوان مبنای نظریه تربیت اخلاقی وی، پرداخته سپس‌ دیدگاه تربیت اخلاقی را استنتاج نموده و در ادامه به نقد این دیدگاه از سوی اخلاق قرآنی پرداخته است. نتیجه تحقیق نشان داد تأکید هابرماس بر عقلانیت ارتباطی و اخلاق گفت‌وگویی در نظریه کنش ارتباطی، در سطح فردی رشد و شکوفایی خرد مبتنی بر ارتباط متقابل هنجاری (عقل ارتباطی) و در سطح اجتماعی دستیابی به تفاهم مبتنی بر کنش‌های اخلاقی را به عنوان اهداف تربیتی مطرح می‌سازد.

از نظر محمد الجابری قرآن به‌مثابه وحی الهی محصول یک فرایند است؛ فرایندی که مراحل و فراز و نشیب‌های دعوت محمدی در دوره‌های مکه و مدینه آن را شکل داده است. درنتیجه، هرگونه فهمی از قرآن باید بر اساس همین واقعیت انجام پذیرد. او در کتاب رهیافتی به قرآن کریم با ارائه‌ی چنین تعریفی از قرآن، روش پیشنهادی خود برای فهم این کتاب را به دست می‌دهد. به باور او، برای فهم قرآن تنها توجه به روایاتِ اسباب نزول به‌مثابه گزارش‌های تاریخی از سبب نزول این آیه یا آن سوره کفایت نمی‌کند، بلکه باید قرآن در متن جریان دعوت نبوی در طول بیست‌وسه سال با همه‌ی فراز و نشیب‌ها و چالش‌هایی که دعوت محمدی با آن روبه‌رو بوده فهم شود. فهم قرآن حکیم در واقع نمونه‌ی عملی کاربستِ این روش در فهم معانی قرآن است. او همه‌جا به اصلِ معناکردن قرآن «معاصر با خود» و فهم قرآن «معاصر با ما» پایبند است و از میان این دو، بر بخش نخست تأکید ویژه دارد. به این ترتیب، فهم قرآن حکیم یک تجربه‌ی نوین در تفسیر قرآن کریم است که افق جدید را در حوزه‌ی تفسیر به روی قرآن‌پژوهان می‌گشاید و آنان را به نگرش به قرآن از منظری متفاوت فرا می‌خواند که در پرتو آن پاره‌ای از معانی و دقایق ناپیدای قرآن ظاهر و یا دست‌کم دست‌یافتنی‌تر و شفاف‌تر می‌شوند. او کتاب خود را کاری موفق در «قرائت قرآن از طریق سیره، و قرائت سیره از طریق قرآن» می‌داند و از آن احساس رضایت می‌کند. اگر مقصود از «کاری موفق» اولین گام و البته گامی بلند در این مسیر باشد، باید در این احساس با او همراه بود.

از نظر محمد الجابری قرآن به‌مثابه وحی الهی محصول یک فرایند است؛ فرایندی که مراحل و فراز و نشیب‌های دعوت محمدی در دوره‌های مکه و مدینه آن را شکل داده است. درنتیجه، هرگونه فهمی از قرآن باید بر اساس همین واقعیت انجام پذیرد. او در کتاب رهیافتی به قرآن کریم با ارائه‌ی چنین تعریفی از قرآن، روش پیشنهادی خود برای فهم این کتاب را به دست می‌دهد. به باور او، برای فهم قرآن تنها توجه به روایاتِ اسباب نزول به‌مثابه گزارش‌های تاریخی از سبب نزول این آیه یا آن سوره کفایت نمی‌کند، بلکه باید قرآن در متن جریان دعوت نبوی در طول بیست‌وسه سال با همه‌ی فراز و نشیب‌ها و چالش‌هایی که دعوت محمدی با آن روبه‌رو بوده فهم شود. فهم قرآن حکیم در واقع نمونه‌ی عملی کاربستِ این روش در فهم معانی قرآن است. او همه‌جا به اصلِ معناکردن قرآن «معاصر با خود» و فهم قرآن «معاصر با ما» پایبند است و از میان این دو، بر بخش نخست تأکید ویژه دارد. به این ترتیب، فهم قرآن حکیم یک تجربه‌ی نوین در تفسیر قرآن کریم است که افق جدید را در حوزه‌ی تفسیر به روی قرآن‌پژوهان می‌گشاید و آنان را به نگرش به قرآن از منظری متفاوت فرا می‌خواند که در پرتو آن پاره‌ای از معانی و دقایق ناپیدای قرآن ظاهر و یا دست‌کم دست‌یافتنی‌تر و شفاف‌تر می‌شوند. او کتاب خود را کاری موفق در «قرائت قرآن از طریق سیره، و قرائت سیره از طریق قرآن» می‌داند و از آن احساس رضایت می‌کند. اگر مقصود از «کاری موفق» اولین گام و البته گامی بلند در این مسیر باشد، باید در این احساس با او همراه بود.

جابری در این کتاب از روش‌های نوین تحقیق علمی در حوزه‌ی علوم انسانی و به‌ویژه علم تاریخ بهره گرفته است. این امر کتاب او را حتی در طرح مباحث مرسوم و متداول علوم قرآن از کتاب‌های دیگر متمایز کرده است. او در این کتاب میان دو رویکرد به قرآن یعنی قرآن به‌عنوان یک کل یکپارچه و قرآن به‌عنوان مجموعه‌ای از گروه‌های آیات که در طول زمان و همپای تحولات و حوادث نازل شده‌اند، جمع کرده و با به‌کارگیری این روش در مباحثی نظیر نام قرآن، وحی، امی بودن پیامبر و نقش قصص، به نتایج تأمل‌برانگیزی دست یافته است.

سوره حديد پنجاه و هفتمين سوره قرآن و از سوره‌هاي مدني است، با امعان‌نظر در اين سوره، هدف كلي و خاصي از آن به دست مي‌آيد. اين هدف همان بيان يك سلسله «معارف عقلي» در مسائل مربوط به جهان آفرينش، سرنوشت انسان و نبوت است كه جهان‌بيني الهي در ‌انديشه مسلمانان را بنيان مي‌نهد و فلسفه حيات انسان و ارسال پيامبران را به خوبي تبيين مي‌كند. از آن جا كه مسائل مربوط به جهان آفرينش و سرنوشت انسان و زندگي پس از مرگ و پيامبران الهي و جانشينان آنان و شرايط و صفات هر يك و ... فعل خدا شمرده مي‌شوند، از اين جهت همگي در رديف مسائل كلي و معارف عقلي قرار مي‌گيرند. اهميت و عظمت معارف عقلي در صورتي معلوم مي‌شود كه بدانيم بيان معارف عقلي، يكي از اهداف سه گانه قرآن است و آياتي كه در مورد اصول كلي و معارف ديني نازل شده از نظر تعداد، يك سوم قرآن را تشكيل مي‌دهند. عظمت بيشتر اين بخش در صورتي روشن مي‌شود كه در تحليل آيات مربوط به آن، راه مقايسه و روش تطبيقي را پيش گيريم؛ يعني عقايد و مذاهب ملل مختلف جهان و به خصوص عقايد محيط ظهور قرآن را درباره همين موضوعات در كنار اصول كلي و معارف علمي قرآن قرار دهيم و پس از مقايسه و تطبيق، با كمال بي‌طرفي و آزادي درباره اصول كلي و معارف قرآن، داوري كرده و ارزيابي كنيم. بهترين راه درباره ارزيابي معارف قرآن، بررسي عقايد يوناني، بودايي و زرتشتي و عرب جاهلي است كه هريك بر قسمتي از جهان آن روز حكومت مي‌كرد و بسياري از اين عقايد، خلاصه افكار گروهي از نقادان فلسفه و استادان علوم الهي بود كه قرن‌ها در محافل علمي جهان معروفيت به سزايي داشتند و هم‌اكنون قدرت و عظمت خود را در قلوب گروهي از ملل دورافتاده جهان حفظ كرده‌اند. در اين ارزيابي، فرد بي‌نظر به طور قطع و يقين مي‌فهمد كه آيات مربوط به عقايد و معارف، همگي در سرحد اعجاز است و محال است يك بشر درس نخوانده و تحصيل نكرده و زاده در محيط جهل و بربريت، قادر به طرح اصول و معارفي باشد كه نوابغ و فلاسفه جهان پس از قرن‌ها، به درك قسمتي از آن چه او گفته است، موفق شده‌اند. اگر روزي قرآن با لحن محكم و گويا، تحدي نموده و همه جهانيان را به مبارزه طلبيد و سپس اعلام كرد كه اگر تمام جهانيان دور هم گرد آيند، تا كتابي مانند قرآن بياورند، نمي‌توانند اگرچه با هم همكاري صميمانه داشته باشند؛ منظور تنها دعوت به مبارزه قلمي و ادبي نبود و ملاك برتري قرآن تنها در شيريني بيان و رسايي عبارت و زيبايي الفاظ كه در كلمه‌هاي فصاحت و بلاغت خلاصه مي‌شود، نيست؛ بلكه دعوت به مبارزه با كتابي است كه از جنبه‌هاي گوناگون معجزه است. و هريك از اين‌ها، دليل قاطع و استوار بر اعجاز و آسماني بودن اين كتاب است. اين اثر شريف، در 17 عنوان، موضوعاتي كه در سوره حديد به آنها پرداخته شده را شرح و تفسير مي‌كند. موضوعاتي چون: خصوصيات سوره و هدف آن، همه چيز خدا را تسبيح مي‌گويد، حكومت جهان‌هستي در دست اوست، قرآن؛ خدا را چنين معرفي مي‌كند، آفرينش آسمان‌ها و زمين در شش روز، عرش خداوند چيست؟، كسي كه هميشه با ما و همه جا حاضر است، قرآن و خدمت به نوع، تجسم اعمال در جهان ديگر، هوس‌راني قساوت مي‌آورد، مقصود از شهدا و صدقين در قرآن چيست؟، ادوار پنج‌گانه عمر، پناهگاهي در كشاكش حوادث زندگي، هدف از اعزام پيامبران چيست؟، رهبانيت از نظر عقل و فطرت و همه پيامبران به سوي هدف دعوت مي‌كنند، عناوين هفده‌گانه اين اثرند.