جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غالب مفسّران شیعه و اهل سنّت در آیه «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» گفته‌اند که مراد از «ذبح عظیم»، «کبش» «قوچ» است و از آن‌جایی‌که در قرآن وصف عظیم در چند مورد بیشتر به کار برده نشده است؛ برای خدا «رَبِّکُمْ عَظیم‏»، برای قیامت «نَبَأٌ عَظیم‏»، برای عرش خدا «الْعَرْشِ‏ الْعَظیم‏» و سرانجام برای اخلاق پیامبر اسلام| «خُلُقٍ عَظیم‏» به‌کار رفته است. به‌نظر می‌رسد برخی از عالمان و مفسران با چنین پرسشی در ذهن خود مواجه شده‌اند که چگونه قربانی کردن گوسفند، ذبح عظیم است؟ ازاین‌رو، تأویلات گوناگونی را بر اساس روایات ذکر نموده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است به‌روش تحلیلی ضمن بررسی اصل مسئله، مراد اصلی «ذبح عظیم» تبیین گردد. بر اساس روایت پیامبر گرامی اسلام (ص) که می‌فرماید: «أنا من حسین» با توجه به قبول امام حسین× در عالم ذر، ایشان آن قربانی عظیم است.

مطابق آیه «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الأَمْوالِ وَ الأَوْلادِ» برخی مفسران گرایش‌های پنجگانه‌‌، لعب، لهو، زینت، تفاخر و تکاثر را ازجمله عمده‌ترین گرایش‌های انسانی و متناظر با پنج دوره‌ سنی کودکی، نوجوانی، جوانی، میان‌سالی و کهن‌سالی ‌شمرده‌‌اند. از سویی مطابق دیدگاه‌های روانشناسی رشد، اوصافی برای هر دوره‌ سنی مذکور بیان شده که این پژوهش در پی تبیین جنبه‌های مشترکِ اوصاف این پنج بازه سنی و گرایش‌های متناظر آن از منظر قرآنی و روانشناسی رشد است. همچنین در اغلب آیات قرآنی، پنج گرایشِ مذکور در معنای مذموم و ازجمله مصادیق زندگی دنیوی یاد شده‌اند، امّا در برخی موارد فحوایِ آیاتی که این گرایش‌ها در آنها ذکر شده یا بعضی آیات که بیانی مرتبط با این گرایش‌ها دارند، دلالت بر سویه‌ای ممدوح از این پنج‌گرایش دارند. اگرچه در بیان تفسیری، هر یک از گرایش‌های پنج‌گانه با بازه‌ سنی خاصی مرتبط است، امّا جز در موارد معدود، ظهر آیات، این گرایش‌ها را به بازه‌ سنی خاصی منحصر نمی‌دانند و چه بسا بتوان گفت که ظهور و پدیداری این گرایش‌ها در بازه‌ مرتبط با آن بوده، امّا دوام و بقای آن محدود به دوره‌ سنی خاصی نیست.

پاداش الهی بر اساس اصول قطعی عقل و مبانی نظری دین اسلام به‌ویژه قرآن، دارای مراتب و درجات متفاوتی است و انسان‌ها در قیامت بر اساس مراتب معرفت و ایمان و همچنین اعمال صالحه‌ای که از پیش فرستاده‌اند؛ دارای مراتب و درجات معنوی متفاوتی در بهشت خواهند بود. از سوی دیگر در آیات قرآن دسته‌های متعددی از اهل سعادت معرفی شده و انواع گوناگونی از پاداش الهی برای آنها در نظر گرفته شده است، به‌عنوان مثال از مقربون، ابرار، محسنین، صالحین، متقین و ... نام برده شده و برای هر کدام نعمت‌ها و پاداش گوناگونی در نظر گرفته شده است. این تحقیق در پی آن است که نشان دهد آیا امکان مقایسه این گروه‌ها و تمایزشان بر اساس پاداش‌های در نظر گرفته‌شده برای آنها وجود دارد؟ آیا می‌توان با تمایز قایل شدن در مراتب پاداش آنها، این مفاهیم را از هم جدا کرد؟ دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که تعیین مراتب اهل سعادت در تفسیر قرآن با بررسی مراتب پاداش در نظر گرفته‌شده برای ایشان امکان‌پذیر است و به‌صورت مصداقی این نظریه بر هفت گروه از اهل سعادت: مقربین، ابرار، صالحین، مومنین، متقین، محسنین و عبادالله بررسی و پیاده‌سازی شده است. از دیگر کاربردهای این تحقیق در مباحث زبان‌شناسی و روابط هم‌نشینی و جانشینی است که در فهم معنای متن، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در قرآن کریم بسیاری از الفاظ و مفاهیم تکرار شده است. برخی از خاورشناسان و مخالفان، تکرارهای قرآنی را مورد طعن قرار داده و آن را عیبی برای قرآن تصور کرده‌اند و تکرار در قرآن را لغو و در تعارض و ناسازگاری با فصاحت و بلاغت و اعجاز دانسته‌اند، اما با توجه به آیات «تصریف در قرآن» مانند آیه 89 سوره اسراء: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی‏ أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُوراً» و آیه 113 سوره طه «وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً» و بررسی دیدگاه‌های ادیبان و مفسران و معناشناسی تصریف قرآن، روشن می‌گردد که مقصود از تصریف در قرآن، تکرار مفاهیم و معانی در اسلوب‌ها و بیان‌های گوناگون و تبیین یک موضوع با گرداندن آن از حالی به حال دیگر است که برای هدایت، پندپذیری، تدبر و تعقل انسان‌ها و انگیزه‌های دیگر انجام پذیرفته است. تصریف و تکرار در مفاهیم و معانی قرآنی یکی از فنون بلاغی و وجهی از وجوه اعجاز قرآن است.

اندیشه پیوستگی متن قرآن کریم پیشینه‌ای دیرین در مطالعات قرآنی دارد و به سده‌های نخست اسلامی باز می-گردد. باور به پیوستگی متن قرآن در مباحثی نظیر نظم، اعجاز قرآن و تناسب آیات و سور بازتاب یافته و به تدوین آثاری دراین‌باره انجامیده است. بااین‌همه، آرا و نظریات در این باب نشانگر وجود رویکردهایی متناقض و متفاوت به مسئله پیوستگی متن قرآن کریم است. از این رو، در مقاله حاضر با روش تحلیلی- تاریخی به بررسی این اندیشه، رویکردهای متفاوت دراین‌باره و بررسی خاستگاه و روش آنها پرداخته‌ایم. در این راستا، پس از تبیین خاستگاه پیوستگی در مطالعات قرآنی، دو رویکرد کلی به مسئله پیوستگی متن قرآن را صورت-بندی و تحلیل کرده‌ایم: 1-رویکرد گسسته‌باور که ریشه در مطالعات تاریخی-انتقادی به متن قرآن‌کریم دارد و رویکرد غالب قرآن‌پژوهان اروپایی-امریکایی است. 2-رویکرد نظم‌باور که به دو شاخه نظم‌اندیشی کهن و نظم-پژوهی نوین تقسیم می‌شود. نظم‌اندیشی کهن، عموماً برمبنای توقیفی بودن ترتیب آیات و سور و با روش خطی-جزئی در صدد اثبات پیوستگی به مثابه یکی از وجوه اعجاز قرآن‌کریم است. نظم‌پژوهی نوین رویکردی جدید درمیان قرآن‌پژوهان معاصر مسلمان و قرآن‌پژوهان اروپایی-امریکایی است که با روش تحلیلی-ترکیبی به اثبات انسجام قرآن به ویژه در سوره‌های بلند مدنی می‌پردازد. این رویکرد در میان قرآن‌پژوهان مسلمان معاصر برخاسته از نهضت بازگشت به قرآن است که می‌کوشد به شبهات مطرح‌شده درباب ساختار قرآن پاسخ‌دهد. در میان قرآن‌پژوهان اروپایی-امریکایی نظم‌پژوهی نوین ریشه در تغییر جهت رویکرد به متن قرآن از نگاه درزمانی به همزمانی، مطالعات ادبی کتاب مقدس و ترکیب آن با زبانشناسی ساختگرا دارد.

برخی مفسران معاصر تعبیر «بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» در آیات 2 سوره رعد و 10 سوره لقمان را إشاره قرآن به گرانش و نقش آن در پیدایش بنای رفیع آسمان دانسته‌اند. گویا در این آیات گرانش به ستون‌هایی نامرئی تشبیه شده ‌است؛ از آنجا که تشبیه گرانش به ستون از لحاظ علمی تشبیه درستی نیست، در این مقاله ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های تفسیری روشن می‌شود که آیه با کاربست واژه جمع «عَمَد» به‌صورت إستعاری بر رفعت و خلقت آسمان‌ها به‌سبب دخالت علل و اسبابی نامرئی دلالت دارد که جایگزین ستون در بناهای ساخت بشر است. گویا آیه یادشده به نیروهای بنیادین إشاره دارد که بنا بر آخرین دستاوردهای علم فیزیک نقشی أساسی در پیدایش جهان داشته‌اند. از طرفی مفهوم «سماوات» در قرآن و تعابیر متفاوت دو آیه مذکور، با به‌کارگیری أفعال «رفع» و «خلق» نیز حاوی إشاراتی است که با تفسیر علمی پیدایش جهان هماهنگ است.

تعارض اجتماعی هرگونه رفتار، تفکر و احساس خصمانه آگاهانه است که در سطوح مختلف روابط اجتماعی رخ می‏دهد. این معضل اجتماعی، عواقب و خسارات فردی و اجتماعی فراوان و گاه جبران ناپذیری را به‌دنبال دارد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی جایگاه و نقش أصل قرآنی «قول حسن» در مدیریت تعارض‎های اجتماعی است. در این تحقیق با روش تحلیلی توصیفی، به بررسی فقره «قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» از آیه 83 بقره از دیدگاه مفسران پرداخته شده است. سپس جایگاه أصل «قول حسن» در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها بررسی گردیده است. أصل «قول حسن» یکی از رهنمون‏های جامع قرآن در ارتباط با تنظیم شکل روابط افراد اجتماع با یکدیگر است. میان مفسران اختلاف‌هایی در خصوص قلمرو سه واژه «قولوا»، «الناس» و «حسنا» وجود دارد. نظریه مختار آن است که این سه واژه مطلق بوده و به‌وسیله آیه یا روایتی نسخ نشده‏اند. بر أساس این دیدگاه و همچنین مطابق تفسیر مفسران از این آیه، «قول حسن» معنایی بسیار گسترده به‌لحاظ خطاب، مخاطب و أبعاد دارد و بسیاری از آموزه‏های دینی را در خود جای می‏دهد؛ لذا نقشی به‏سزایی در تنظیم روابط اجتماعی و مدیریت تعارض‏ها خواهد داشت. البته این أصل در موارد مختلف مصادیق مختلف خواهد یافت.

در باور غالب اندیشمندان دنیای معاصر، ایمان مبتنی بر رابطه قلبی انسان با خدای والا، خاستگاه امنی برای فارغ‌شدن از برخی پیامدهای شوم ـ البته نه ذاتی ـ پیشرفت­های روزافزون علوم تجربی است که فرد و جامعه برای رسیدن به آرامش درونی، هماهنگ­سازی نهاد خویش با این نیاز أساسی را ترجیح می­دهند. ایمان با ویژگی­های چون اعتمادآفرینی، سکینه‌بخشی، مبتنی‌بودن بر أصل سنخیت و تطابق با وجدان درونی؛ در مسیر رابطه قلبی بنده با خدا، عنصر بسیار با اهمیت و مؤلفه برتر به‌حساب آمده که در آموزه‌های قرآنی نیز به آن اشاره شده است. ایمان برآمده­ از رابطه قلبی انسان با خدای والا، از گذرگاه فضایل اخلاقی و انجام عمل صالح، انسان را به مقصد الهی و ساحت ربوبی، که از اهداف خلقت انسان است، رهنمون می­سازد، از این‌رو مقاله حاضر به تحلیل نقش «ایمان» در رابطه قلبی انسان با خدای والا از منظر قرآن، پرداخته و مصادیق ایمانی برآمده از رابطه قلبی را مورد واکاوی قرار داده است.

در فراز «... وَ مَثَلُهُمْ فیِ الانجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطأَهُ فازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی‏ ­عَلیَ‏ سُوقِه ...» در آیه 29 سوره فتح همراهان پیامبر(ص) به گیاه بالنده تمثیل شده­اند. مطابق ادعای فراز مذکور باید فقراتی مشتمل بر تمثیل مشارالیه آیه در إنجیل وارد شده باشد. پیجویی برای دستیابی به چنین فقراتی در أناجیل، در تاریخ تفسیر توسط انگشت­شماری از مفسران عمدتاً معاصر انجام و به اشارات اجمالی منتج شده است. تتبع گسترده و مستقیم تمثیل مذکور نشان داد علی‌رغم مسأله تحریف، فقراتی در أناجیل فعلی موجودند که می­توانند در غایت انطباق مشارالیه تمثیل قرآنی قلمداد شوند. این فقرات به‌گونه­ای اعجاب­آور در سه انجیل لوقا، متی، مرقس با اختلاف‌های جزئی حفظ و تکرار شده­اند! بررسی تفسیری و تطبیقی تمثیل قرآنی با فقرات قابل­قبول از أناجیل، کاشف از وجود اشتراک‌ها و افتراق‌هایی است. توجه به بعد فردی سیر و حرکت دیندار، أصل تشبیه رشد معنوی انسان به رویش گیاه بالنده، نائل‌شدن از قلت و ضعف به قدرت و استحکام از موارد مشترکند. تصریح به نام مبارک «محمد»(ص) و همراهانش (قرآن)، توجه به بعد اجتماعی دین (قرآن)، بحث ملکوت و پادشاهی الهی (إنجیل) و اشتمال تمثیل بر غیردینداران (إنجیل) از مفترقاتند.

«مقاومت» از واژه‌های بنیادین و فطری است که ریشه قرآنی دارد و با مفاهیم و آیات اجتماعی قرآن ارتباط معناداری دارد. بر أساس دلالت‌های لغوی و تفسیری می‌توان آن را معادل با توحید، عدالت و در نهایت، اسلام قرار داد که این امر مهم و ذاتی، گاه با برداشت‌های نارسا به إفراط و تفریط کشیده شده و بیشتر بر روش مقاومت مانند: تقابل، جنگ و قتال توجه شده است. هدف از این پژوهش توسعه معنایی و تفسیری «مقاومت» و آشکارسازی ظرفیت اسلام در پاسخ به نیازمندی‌های اجتماعی و مقابله با تفکر غرب است که تبیین آن در تحقق و تقویت نظام سیاسی و اجتماعی اسلام بسیار مؤثر است. مقاومت در قرآن بر توحید، عدالت و فطرت بنا شده است و بر تحقق أصل حاکمیت خدا بر سرنوشت انسان، تشکیل حکومت، إقامه قسط، آبادانی زمین و عدم پذیرش ولایت و ربوبیت غیر خدا تأکید دارد.