جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گمان می رود نگارش متون عرفانی در ادب فارسی از نیمة دوم قرن پنجم هجری آغاز شده است. در این آثار بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث به طور پراکنده شرح و تفسیر می شود؛ البته اطلاعات دقیقی از نخستین تفسیرهای عرفانی قرآن کریم و احادیث به زبان فارسی و شیوة بیان آنها در جمع های علمی و عرفانی در دست نیست. از قرن ششم تفسیرهای سنتی فارسی رشد بسیاری یافت. برپایة اسناد و متون موجود به نظر می رسد برخی از حکیمان و عارفان با جهان بینی عرفانی و با تأکید بر جنبه های معرفتی آیات و احادیث به تفسیر روی آوردند. اکنون دو رساله در تفسیر آیات و احادیث موجود است که از نخستین نمونه های کم یاب در این زمینه است. این دو رساله با نگارش مستقل و مجزا در مجموعة دست نوشته های سلیم آغا و کتابخانة سلیمانیه نگهداری می شود. فروزانفر یکی از این دو رساله را با عنوان تفسیر سورة محمد و سورة فتح به صورت تک نسخه تصحیح کرد؛ اما رسالة ترجمه و تفسیر احادیث همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این جستار شیوة شکل گیری و دگرگونی تاریخی تفسیرهای عرفانی فارسی قرآن کریم تحلیل و یکی از کهن ترین نمونه های تفسیر عرفانی احادیث نبوی نیز معرفی و بررسی می شود.

ترجمه‌هایی که نسبت به قرآن‌حکیم انجام گرفته، خالی از خطا و اختلاف نیستند؛ و از آنجایی که این کتاب عزیز الهی با این‌گونه اشتباه‌ها و اختلاف‌ها مناسبتی ندارد، اهمیت لزوم ترجمه صحیح بیشتر مشخص می‌گردد. بی‌تردید روایات معتبر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) معیار مفید و ارزشمندی در این رابطه به شمار می‌روند، چرا که معلّم کتاب بهتر از دیگران می‌تواند بیانگر محتوای آن باشد. به بیان دیگر، به دلیل ارتباط عمیق و ناگسستنی عترت طیّبه با کتاب الهی -آن‌طورکه در حدیث ثقلین به عنوان عدم جدایی این دو ثقل ارزشمند منعکس شده-، آن چیزی هم که به قرآن‌کریم مرتبط می‌شود -از قبیل تفسیر یا ترجمه- روا نیست که با سخنان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مخالفت کند، چنانکه بین خود آن دو مخالفتی نیست. اما با وجود اهمیت موقعیت اهل‌بیت عصمت (علیهم‌السلام) و احادیث معتبرشان نسبت به قرآن‌مجید، اثر مستقلی در میان پژوهش‌های پیرامون بررسی ترجمه‌های قرآن‌کریم بر این اساس صورت نگرفته است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که نقش روایات معصومان (علیهم‌السلام) در ترجمه صحیح قرآن چگونه است؟ در این رساله، که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، ضمن بررسی هجده ترجمه مشهور معاصر از قرآن‌کریم، تلاش شده تا نقش مذکور نمایانده شود، و این خود می‌تواند گامی ‌جهت کمک به مترجمان قرآن‌کریم برای ارائه ترجمه‌ای دقیق‌تر باشد. برای دستیابی به این هدف، ابتدا آیاتی از پنج جزء اول قرآن‌مجید که اختلاف قابل توجهی در ترجمه آنها میان مترجمان وجود داشت، گزینش شده و سپس بر مبنای روایات معتمد معصومان (علیهم‌السلام) مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. از آن جهت که اصل مبحث حاضر، بیان نقش روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ترجمه صحیح قرآن است، احراز اعتبار روایات ایشان ضروری می‌نماید؛ ازاین‌رو، بحثی پیرامون حجیت روایات تفسیری نیز ارائه شده است. عمده نتایج حاصل شده از پژوهش حاضر از این قرار است که: استناد به کلام اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ترجمه قرآن‌کریم نه تنها منعی ندارد، بلکه مهمترین ملاک در این زمینه هستند و حتی باید گفت، جایز نیست ترجمه‌ای مخالف و معارض با بیان مبیّنان حقیقی کلام الهی باشد. همچنین در برخی ترجمه‌های قرآن‌مجید، اختلاف‌ها و اشتباه‌های قابل توجهی مشاهده گردید که با میزان روایات معتبر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سنجیده شد، و موارد سازگار با کلام معصومان (علیهم‌السلام) به عنوان مراد واقعی آیات کریمه معرفی گردید.

اسلوب اعتراض یکی از اسالیب زیبا و گسترده قرآن کریم بوده و در گسترش آن با ساختارهای متنوعی چون: شبه جمله، جمله، فقره و ... تجلی یافته و از جهت خاستگاهها، اغراض ، فواید، آثار بلاغی، جایگاه اعرابی در درون کلام اصلی و روابط لفظی ، معنوی با آن و ... دارای هزاران نکته اسرارآمیز در عرصه اعجاز بیانی و محتوایی بوده و تاثیر چشمگیری در گسترش آن در حوزه متون نظم و نثر عربی نهاده است. با این وصف، تاکنون به عنوان یک اسلوب کلی هرگز در طول تاریخ نگارش اسلامی مورد پژوهش علمی و فراگیر قرار نگرفته است. دراین نوشتار به منظور نقد و بررسی همه ابعاد گوناگونی بلاغی آن و نیز چگونگی و حدود تاثیر شگرف آن در توسعه اسالیب بیان در متون منظوم و منثور عرب به ویژه اسالیب اعتراض، عناوین فراوانی مورد بحث و بررسی دقیق قرار گرفته است.

فصاحت و بلاغت از مهم‌ترین جنبه‌های اعجاز قرآن است که موجب حسن پذیرش مردمان در قرون متمادی از عصر نزول تاکنون بوده است. مقصود از فصاحت که گاهی وصفی برای کلمه، و گاه برای کلام دانسته می‌شود، عبارت است از خالی بودن کلام از حروف و کلمات ثقیل، نامانوس و ناموزون و همچنین تعبیرات نفرت انگیز و رکیک و پیچیده و گنگ و مبهم. ومراد از بلاغت عبارت است از کلامی که افزون بر ویژگی فصاحت، با حال و مقام مخاطب یا مخاطبان، مطابقت و هماهنگی داشته باشد. هدف از نگارش این رساله، تأکید بر وحیانی بودن قرآن و دفاع از حریم قرآن در مقابل شبهاتی است که خاورشناسان به اهداف گوناگون علیه این کتاب منزل ربوبی، درباره فصاحت و بلاغت قرآن مطرح کردند. رساله حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد انتقادی درصدد است، اساسی‌ترین شبهات مستشرقان را درباره فصاحت قرآن مانند: اشکالات صرفی و نحوی در قرآن، گویا نبودن کلام الهی، وقوع واژگان بیگانه در قرآن و تکرار غیر مفید؛ و بلاغت قرآن مانند: ناپیوستگی و پراکندگی قرآن، جملات ناتمام و الفاظ زائد در قرآن بیان کرده است و نظریات آنان را با پاسخ‌های متقن رد نموده است. ره‌آورد این پژوهش نشان می‌دهد که قرآن از اوج فصاحت و بلاغت برخوردار است و شبهات مستشرقان در این زمینه ناشی از اهداف مطالعات و مبانی فکری و انگاره‌های ذهنی کاملاً متفاوت و متغایر مستشرقان از مطالعات اسلامی مانند: بشری دانستن قرآن، تأثیرپذیری قرآن از محیط، تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه است. از این‌رو، روش‌شناسی آنان در زمینه مطالعات قرآنی به سبب رویکرد سطحی و کم‌دقتی؛ غرض‌ورزی و پندارگرایی، اشتباه در فهم و تفسیر قرآن و عدم اطلاع از زبان عربی و دانش فصاحت و بلاغت و البته عدم مراجعه به همه منابع اسلامی به ویژه شیعه، دقیق نبوده است به همین سبب، شبهات آنان در موارد زیادی، نه تنها مشکل آن‌چنانی بر بلاغت و فصاحت قرآن وارد نمی‌سازد، بلکه دلالت روشنی بر اصالت و اعجاز بیانی قرآن است.

بشر امروز بیش از هر زمان دچار فسق و فجور است لذا بحث از ماهیت گناه و زمینه ها و راههای جلو گیری از آن ضروری است. گناه به طور کلی به معنای عصیانگری است. گناه دارای آثار سوء تکوینی و تشریعی است. به این پیامد‌ها از آن لحاظ که در مقابل و به میزان خطا قرار دارد مجازات گفته می‌شود. رساله حاضر با رویکرد قرآنی /روایی، و روش توصیفی تحلیلی به بررسی ماهیت باطنی گناه و زمینه‌های شکل گیری آن، انواع گناه و تحلیل آثار تکوینی و تشریعی آن با توجه به سنتهای الهی پرداخته است. به نظر می‌رسد در تفسیر عمیق قرآن و حکمای بزرگ مسلمان ماهیت گناه خروج از اعتدال فطری و مقابله با نوامیس خلقت است. عامل اصلی گناه، نفس انسانی متمایل به حیات در دنیا است و جهل او، شیطان و عوامل محیطی زمینه سازهای اصلی گناهند. کسی که به گناه عادت کند به تدریج خدا را فراموش کرده و از هدایت و قرب الهی محروم خواهد شد و به طور طبیعی درگیر باطن گناه یعنی طبع بر قلب و مسخ ملکوتی و پیامدهای عدول و انحراف از جاده سلامت فطرت خواهد گردید. عدم استجابت دعا، باطل شدن اعمال، محرومیت از رزق، یأس و نا امیدی، نازل شدن بلایا، کوتاهی عمر...؛ ودر صورت عمومیت گناه؛ انحطاط و نابودی ملت‌ها از آثار دنیوی گناه است. همچنین گناهکار در آخرت با ظاهر شدن مسخ و کوری ملکوتی که باطن گناه‌اند، و محرومیت از الطاف الهی وارد دوزخ می‌گردد و انواع عذابهای اخروی را که هر کدام متناسب با یکی از ملکات اخلاقی و رفتاری نابجای اوست تجربه خواهد نمود. گناه زمینه‌های متعددی دارد که در این رساله هر کدام مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و راه‌های جلوگیری از هریک پیشنهاد شده است.

ادب فارسی و به‌ویژه نوع عرفانی آن با قرآنکریم و حدیث انسی دیرینه دارد. نویسندگان و شاعران عارف‌مسلک در رویارویی با قرآن و حدیث، افزون‌بر بهره‌برداری متعارف از آنها، نگاهی تأویلی به این منابع داشته و گاهی ساختارشکنی هم کرده‌اند؛ عطار نیشابوری از این زمره است. او علاوه‌بر تأویل‌هایی که خود از قرآن و احادیث در آثار گوناگون خود دارد، با تألیف تذکرةالاولیا نقشی بسیار مهم در انتقال آرای تأویلی عارفان برجسته ایفا کرده است. عارفانی که عطار در تذکرةالاولیا به معرفی آنها می‌پردازد، هریک فراخور حال و مقام خود به تفسیر و تأویل آیات و احادیث همت گماشته و بیشتر با بیانی عادی و گاهی با بیانی رمزی، اندیشه‌های خود را عرضه کرده‌اند. این پژوهش با هدف نقد و بررسی تأویل‌های قرآنی و روایی عارفانِ معرفی‌شده در تذکرةالاولیا برپایۀ نظریۀ هرمنوتیک و با روشی توصیفی‌تحلیلی و رویکرد به نظریۀ بینامتنیّت ژرار ژنت تنظیم شده است؛ همچنین نویسندگان می‌کوشند جلوه‌هایی از نقش عطار را در حفظ و انتقال میراث عرفانی عارفان پیش از وی نشان دهند. یافته‌ها نشان می‌دهد که می‌توان تأویل‌ها را ازنظر ساختار زبانی به دو نوع واژه‌محور (واژگانی) و جمله‌محور (انداموار) تقسیم کرد؛ بنابراین عارفان ذکرشده در تذکرةالاولیا در رویارویی با واژگان گوناگون قبله، محو، عبادت و... و در برخورد با جمله‌های «حسنات الابرار سیّئات المقرّبین»، «الجار ثمّ الدّار» و... از ظاهر آیات و احادیث فراتر رفته و به تأویل دست زده‌اند