جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاريخ دوله آل سلجوق تأليف عمادالدين محمد بن حامد اصفهانى، كتابى است به زبان عربى پيرامون تاريخ حكومت سلجوقيان در ايران. اين اثر سه‌بار تحرير شده و اتفاقا سه‌بار هم متن عربى آن طبع و نشر گرديده است. تحرير اولى كتاب اثر قلم انوشروان بن خالد بن محمد كاشانى وزير معروف سلطان محمود و سلطان مسعود سلجوقى و خليفه عباسى المسترشد باللّه، در آغاز قرن 6ق است كه در دستگاه دين و دولت محترم زيسته و به زيروبم كارها آگاهى داشته است. نوشته انوشروان رساله‌گونه‌اى بوده است كه به تعبير هند و شاه نخجوانى، با نام «نفثه المصدور في فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور» به فارسى در شرح احوال وزراى دوره سلجوقى تأليف گرديده كه هم از نظر تاريخى و هم از جهت ادبى مورد اهميت قرار گرفته و در اهميت تاريخى آن همين قدر بس است كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر آن ذيل نوشته است. چون اصل «نقثه المصدور» اكنون در دست نيست نمى‌توان در ارزش ادبى آن زياد مبالغه كرد. ولى آنچه مسلم است طورى تحرير شده بوده كه كاتبان و مترسلان از آن مايه مى‌گرفته‌اند. عمادالدين معروف به كاتب اصفهانى (برادر زاده انوشروان) نفثه المصدور را به عربى ترجمه كرد و بر آن «نصره الفتره و عصره الفطره» نام گذاشت و حوادث 50 ساله بعد از انوشروان را بدان افزود (اثر حاضر). كتاب عماد تنها ترجمه نيست، بلكه وى مقدمه و تكلمه و اضافاتى بر نفثه المصدور تعليق كرده است و در حقيقت، تاريخى از سلسله سلجوقى با نقل مطالب نفثه المصدور در سال 579، يعنى چهل و هفت سال پس از مرگ انوشروان پرداخته است. هم‌شهرى عماد، فتح بن على بندارى كه خود از بزرگان فقهاء و ادباى قرن هفتم است و به كتاب‌هاى عماد عنايتى مخصوص داشته، «نصره الفتره و عصره الفطره» را در سال 623ق خلاصه نموده و به پادشاه دمشق ملك عيسى ايوبى اتحاف كرده است. در دو طبع اخير كتاب بندارى، نام آن «تاريخ حكومت سلجوقيان» ذكر شده، در صورتى‌كه بنابر نقل «كشف الظنون»، «قاموس الاعلام» و «معجم المؤلفين» نام كتاب بندارى «زبده النصره و نخبه العصره» مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از دكتر يحيى مراد و نويسنده آغاز و مطالب نه بر اساس سالشمار و روزشمار، كه بر اساس وقايع مهمى كه در هر دوران اتفاق افتاده، از جمله عزل و نصب‌هاى مهم، تنظيم شده است. اين كتاب نخست در 889م توسط هوتسما در ليدن منتشر شد. سپس در 336ق918/م، با عنوان «تاريخ دوله آل سلجوق«، بدون هيچ‌گونه مقدمه در قاهره به چاپ رسيد. در 974م، محمد عزاوى با حمايت مالى «بنياد فرهنگ ايران «دوباره آن را در قاهره منتشر كرد و مقدمه‌اى كوتاه و مفيد بر آن افزود. وى نام اصلى كتاب را كه «زبده النصره و نخبه العصره «بود، به كتاب باز گرداند. سرانجام در 356ش، محمدحسین جليلى در همان مؤسسه آن را به فارسى ترجمه كرد؛ ولى ترجمه روى هم رفته نازيبا و گاه مغلوط است. بندارى بسيار كوشيده است كه از يك سو، سجع‌ها و موازنه‌هاى پرپيچ و تاب عماد را كه موجب نامفهوم شدن تاريخ مى‌گردد، از كتاب بزدايد و به همين منظور، علاوه بر روان‌سازى بسيارى از عبارات، انبوهى رساله، خطبه و شعر را كه ارزش ادبى آن‌ها بر جنبه تاريخى مى‌چربيد، حذف كرده است. از سوى ديگر، وى كوشيده است در اين كار اغراق نورزد و تا جايى كه ممكن است، مايه اصلى نثر عمادالدين را حفظ كند و خوانندگان زمان خود را كه به اين گونه نثر ميل تمام داشتند، خشنود سازد.

اخبار الوافدين من الرجال من اهل البصرة و الكوفة على معاوية اثر عباس بن بكار ضبى (129-222ق)، و با تحقيق سكينه شهابى بيان اخبار مردانى از كوفه و بصره است كه بر معاويه وارد شده و اخبارى را ذكر نموده‌اند. کتاب به زبان عربى و در قرن سوم هجرى تألیف شده است. محقق در مقدمه، به شرح و توضيح كامل در مورد کتاب، موضوع آن، مؤلف و نسخه‌هاى خطى پرداخته است. وى مقايسه‌اى بين اثر حاضر با کتاب «الوافدات من النساء من اهل البصرة و الكوفة على معاوية» كه اثر مؤلف است نيز انجام داده است. محقق، پيرامون اخبار کتاب، چنين بيان نموده است: «برخى از اخبار بيان شده، در تاريخ عربى وجود ندارد و برخى از آن‌ها با حقايق تاريخى تنافى دارد و برخى از اخبار ذكر شده صحيح مى‌باشد» اخبار بيان شده در کتاب، دو بخش مى‌باشند: رواياتى كه مؤلف بيان نموده و اخبارى كه حافظ بن عساكر نقل كرده است.

كتاب المغازي اثر محمد بن عمر بن واقدى (متوفى 207ق)، با تحقيق مارسدن جونس، كتابى است ارزشمند پيرامون جنگ‌هاى پيامبر كه به زبان عربى، نوشته شده است. عنوان و نام كتاب، آن‌چنان كه ابن نديم ذكر كرده است، «كتاب التاريخ و المغازي و المبعث» است و چنين به نظر مى‌رسد كه اين اثر، بخشى از كتاب بزرگى است كه مشتمل بر تاريخ و مغازى و مبعث بوده است. با توجه به تاريخ مرگ واقدى كه 207ق است، تقريبا اين كتاب، قديمى‌ترين كتاب در اين رشته است كه به‌طور مفصل تدوين و از دستبرد حادثه محفوظ و به دست ما رسيده است. اهميت مقام علمى و فضل واقدى چنان است كه نه‌تنها اين كتاب او، بلكه آثار ديگرش هم از همان قرن سوم هجرى مورد استفاده و استناد ديگر مؤلفان و نويسندگان قرار گرفته است و غالبا به كتاب‌هاى او اعتماد داشته‌اند و مطالب نقل‌شده از ديگران را با مطالب واقدى معيار زده‌اند و بدون ترديد هيچ كتابى در سيره و مغازى به اهميت مغازى ابن اسحاق و مغازى واقدى نيست. كتاب با دو مقدمه از محقق و نويسنده آغاز و مطالب در سه جلد، سامان يافته است. واقدى، به‌طور وضوح از يك روش علمى و فنى و درعين‌حال انتقادى پيروى كرده است. روش او تقريبا ثابت است و دگرگون نمى‌شود؛ مثلا او هنگام ذكر هريك از جنگ‌ها، نخست فهرست مفصلى از رجال را كه خبر را از ايشان نقل كرده است بيان مى‌كند، سپس نام و تاريخ دقيق هريك از جنگ‌ها و فرمانده آن و در موارد لزوم نام كسى كه در مدينه جانشين بوده است را ذكر مى‌كند. غالبا اطلاعات سودمند جغرافيايى از لحاظ منطقه جنگ عرضه مى‌دارد. "جلد دوم" شامل حوادث مربوط به ابن ابی و اصحاب افک تا غزوه الفتح می باشد.

فرحةالغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين على بن ابى‌طالب (علیه السلام) فى النجف اثر عبدالكريم بن احمد حلّى (م 693 ه‍-) يكى از خاندان ابن طاووس است. همانگونه كه از نامش پيداست درباره تثبيت مكان دفن اميرالمؤمنين على (علیه السلام) در نجف اشرف تأليف شده است. نام كتاب را فرحة الغري بصرحة القري نيز گفته‌اند. مؤلف در مقدمه كوتاه و به عبارتى خطبه كتاب، انگيزه و علت تأليف اين كتاب را بيان نكرده است ولى دو دليل براى تأليف چنين كتابى مى‌توان بيان كرد: نخست آنكه فاصله دفن على (علیه السلام) در بيرون كوفه تا زمان آشكار شدنش كه به يك قرن مى‌رسد سبب شده است ابن طاووس براى توضيح و توجيه اين فاصله و استدلال بر آنكه قبر شريف در آنجاست، به اين تأليف دست بزند. دليل مهم‌تر و اصلى را بايستى شبهه و برخى گزارش‌هاى تاريخى نادر دانست كه قبر آن حضرت را در جايى ديگر مى‌داند و بى‌ترديد مؤلف با توجه به اين شبهه دست به تدوين و جمع‌آورى روايات زده است. كتاب شامل دو مقدمه و پانزده فصل است. مقدمه اول در دلايل عقلى بر وجود مرقد امام در نجف و مقدمه دوم در مورد علت مخفى شدن قبر آن حضرت است. مؤلف براى احاديث نبوى و روايات هر يك از ائمه بابى مستقل قرار داده و در آن روايات دال بر وجود مرقد در نجف را نقل نموده است. پس از آن در سه باب سخنان زيد بن على و هارون الرشيد و منصور عباسى و عده‌اى از بنى هاشم و علما را در اين موضوع آورده است. باب پانزدهم به معجزات و كرامات مرقد مطهر آن امام بزرگوار اختصاص دارد. تلخيصى از اين كتاب توسط علامه حلى (م 726) با نام «الدلائل البرهانية في تصحيح الحضرة الغروية» منتشر شده و تلخيص ديگرى با نام «حد الغري» وجود دارد. ترجمه فارسى فرحة الغرى نيز به قلم علامه مجلسى انجام و منتشر شده است. در چاپ سال 1311 اين كتاب، يك باب به عنوان نوادر معجزات به كتاب افزوده شده كه متن آن را ملا باقر شوشترى از خرائج قطب راوندى آورده ولى در چاپ كنونى موجود نيست. در پايان آن هم رساله‌اى درباره دختران پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است.

کتاب تاریخ العرب فی الاسلام اثر مورخ نامور عراقی جواد علی مبتنی بر مواد و مستندات متنوع و متقن تاریخی و مقایسة آن‌‌ها، بهره‌‌گیری از تحقیقات لغت‌‌شناسی و زبان‌‌شناسی، و نقل و نقد آرای مستشرقان است. مؤلف با انگیزه و هدف حقیقت‌‌جویی و کشف واقعیت در تاریخ به مطالعه و تحلیل تاریخ اسلام پرداخته و نوپردازی‌‌ها و نکته‌‌سنجی‌‌های دقیق و عالمانه‌‌ای از زنجیرة رویدادها به دست داده است. از مباحث کتاب می توان به موارد ذیل اشاره کرد: •

كتاب المغازي اثر محمد بن عمر بن واقدى (متوفى 207ق)، با تحقيق مارسدن جونس، كتابى است ارزشمند پيرامون جنگ‌هاى پيامبر كه به زبان عربى، نوشته شده است. عنوان و نام كتاب، آن‌چنان كه ابن نديم ذكر كرده است، «كتاب التاريخ و المغازي و المبعث» است و چنين به نظر مى‌رسد كه اين اثر، بخشى از كتاب بزرگى است كه مشتمل بر تاريخ و مغازى و مبعث بوده است. با توجه به تاريخ مرگ واقدى كه 207ق است، تقريبا اين كتاب، قديمى‌ترين كتاب در اين رشته است كه به‌طور مفصل تدوين و از دستبرد حادثه محفوظ و به دست ما رسيده است. اهميت مقام علمى و فضل واقدى چنان است كه نه‌تنها اين كتاب او، بلكه آثار ديگرش هم از همان قرن سوم هجرى مورد استفاده و استناد ديگر مؤلفان و نويسندگان قرار گرفته است و غالبا به كتاب‌هاى او اعتماد داشته‌اند و مطالب نقل‌شده از ديگران را با مطالب واقدى معيار زده‌اند و بدون ترديد هيچ كتابى در سيره و مغازى به اهميت مغازى ابن اسحاق و مغازى واقدى نيست. كتاب با دو مقدمه از محقق و نويسنده آغاز و مطالب در سه جلد، سامان يافته است. واقدى، به‌طور وضوح از يك روش علمى و فنى و درعين‌حال انتقادى پيروى كرده است. روش او تقريبا ثابت است و دگرگون نمى‌شود؛ مثلا او هنگام ذكر هريك از جنگ‌ها، نخست فهرست مفصلى از رجال را كه خبر را از ايشان نقل كرده است بيان مى‌كند، سپس نام و تاريخ دقيق هريك از جنگ‌ها و فرمانده آن و در موارد لزوم نام كسى كه در مدينه جانشين بوده است را ذكر مى‌كند. غالبا اطلاعات سودمند جغرافيايى از لحاظ منطقه جنگ عرضه مى‌دارد. "جلد اول" شامل حوادث سریه حمزة بن عبدالمطلب تا غزوه المریسیع می باشد.

عصر الشيعه، اثر علی کورانی، بررسی مختصری از تاریخ شیعه و تبیین برخی از اعتقادات آن می‌باشد که به زبان عربی و مقدمه آن در سال 1430ق، نوشته شده است. درخواست بعضی از دوستان نویسنده در کشورهای غربی مبنی بر تألیف کتابی آسان در تعریف شیعه، انگیزه تدوین اثر حاضر بوده است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در دوازده فصل، تنظیم شده است. نویسنده ابتدا به مباحث کلی پیرامون معنی تشیع و تأسیس آن در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرداخته و سپس به غصب دولت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) توسط قریش و آزار و اذیت‌های آن‌ها نسبت به اهل‌بیت (علیهم السلام) اشاره نموده است. در ادامه، به عصر غیبت و دوران سفرای اربعه پرداخته شده و سپس جایگاه مرجعیت دینی نزد شیعه در عصر غیبت تبیین شده است. از دیگر مباحثی که نویسنده بدان پرداخته، عبارتند از: بررسی مصادر مهم شیعه و ارزش علمی آن‌ها؛ اهمیت مشاهد مشرفه نزد شیعه و اعتقادات شیعه پیرامون توحید، عدل الهی، انبیاء، امامت، معاد و آخرت.

«الامامه و السیاسه» یکی از قدیمیترین و موثقترین آثار نوشته شده به زبان عربی است. این کتاب بخشهایی از آن را در تاریخ طبری و کامل ابن اثیر می توان دید. کتاب‌ پس‌ از خطبه‌ ، با ذکر فضایل‌ دو خلیفه نخست‌ آغاز می‌شود، سپس‌ به‌ مسأله سقیفه‌ و خلافت‌ ابوبکر می‌پردازد، اما به‌ طور کلی‌، اخبار و روایات‌ مربوط به‌ دوره خلافت‌ ابوبکر و عمر بسیار مختصر و تنها با اشاره‌های گذرا آمده‌ است‌. مؤلف در این کتاب تنها به بیان رویدادها پرداخته است و تقریباً در هیچ جای کتاب - مثلاً آنجا که به موضوع جانشینی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می پردازد - دست به داوری و قضاوت نزده است. نویسنده‌ از دوره خلافت‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌ (علیه السلام) روایات‌ متعدد و مفصلی‌ آورده‌ است. مولف که فردی سنی ماجرای سقیفه و رویدادهای دوران امام علی (علیه السلام) را به آن خوبی به تصویر می کشد و در جای جای کتاب خود حق رابه جانب آن امام می دهد و حتی در یک مورد واژه «امام» را درباره امیر المومنین به کار می برد. البته در این مورد نیز باید توجه داشت که مؤلف از عالمان اهل سنت شمرده می شود و در بیان پاره ای از وقایع تاریخی راه احتیاط پیموده است و چنان که باید آنها را به تصویر نکشیده و از نقل پاره ای از حوادث خودداری ورزیده است. اما به یقین می توان گفت که وی از آن حوادث بی اطلاع نیست چرا که برخی از آن موارد را در کتاب «المعارف» آورده است. ذکر حوادث‌ مربوط به‌ ادوار خلفای بنی‌امیه‌ تا واپسین‌ ایشان‌، به‌ اختصار ادامه‌ می‌یابد. موضوع‌ ظهور عباسیان‌ را مؤلف‌ با عنوان‌ «بدء الفتن‌ و الدولة العباسیه‌» آغاز کرده‌ است‌. در این‌ بخش‌ نیز همچون‌ بخش‌ نخست‌، مؤلف‌ به‌ اختصار، به‌ ذکر حوادث‌ دوران‌ حکومت‌ چند خلیفه نخست‌ عباسی‌ پرداخته‌ است‌ و در پایان‌ ذکر وقایع‌ خلافت‌ هارون‌الرشید می‌گوید که‌ در نقل‌ اخبار مربوط به‌ خلافت‌ عباسی‌، پس‌ از هارون‌الرشید، سودی نمی‌بیند، زیرا از این‌ پس‌ « زنادقة عراق‌ » بر خلافت‌ استیلا یافتند. با این‌همه‌، در کوتاه‌ترین‌ عبارات‌ از ماجرای جانشینی‌ مأمون‌ و جنگ‌ او با امین‌ بر سر خلافت‌ یاد کرده‌ است‌. جلد اول مربوط به دوران غصب خلافت حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام تا واقعه حره در دوران یزید ملعون است.

«تاريخ صنعاء»، تأليف اسحق بن جرير طبرى صنعانى (متوفى 450ق) از آثار نفيس قرن پنجم هجرى است. اين اثر اولين كتابى است كه نويسنده آن حوادث سالانه تاريخ يمن را سلسله‌وار و منظم به‌رشته تحرير درآورده است. كتاب؛ همانند نگارش معاصرينش فاقد تبويب و عنوان‌بندى است و محقق كتاب عبدالله محمد الحبشى عناوينى را در داخل [] ذكر كرده است. از جمله اين عناوين است: خلافت بنى‌عباس بن عبدالمطلب، ذكر تخريب بسيارى از خانه‌هاى صنعاء به واسطه سيل، ذكر قتل ابراهيم حوالى معروف به ابى‌يعفر، ذكر دخول امام هادى( علیه السلام). وى همچنين فصلى مجزا را از يكى از نسخه‌هاى كتاب در انتهاى اثر آورده است. از نسخه خطى موجود كتاب بخش‌هايى از بين رفته است كه محقق كتاب در پاورقى صفحات ذكر كرده است. همچنين برخى الفاظ را كه نويسنده دچار سهو قلم شده را تصحيح و تذكر داده است. كتاب فاقد فهرست مطالب بوده و در انتهاى آن فهارس اعلام، قبائل و جماعات، شهرها و راه‌ها آمده است.

موسوعة التاريخ الإسلامي در 8 جلد تأليف شده است. در اين كتاب نويسنده به تفصيل، درباره تاريخ اسلام از آغاز بعثت تا پايان حيات پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاریخ ائمه علیهم السلام سخن مى‌گويد. مؤلف با بهره‌گيرى از متون تاريخى و تفسيرى عامه و خاصه و منابع سيره، به ويژه سيره ابن اسحاق به شرح حالات و أهم وقايع و حوادث و بيان شأن نزول برخى آيات همت گمارده است. جلد "هفتم" درباره دوران امام باقر تا امام رضا علیهم السلام و فروپاشی بنی امیه و بنی مروان و حکومت بنی عباس می باشد.