جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که از دیرباز تاکنون مورد توجه فیلسوفان و متکلمان جهان قرار گرفته، مسئله واجب تعالی و صفات و افعال اوست.حمید الدین کرمانی (قرن4 ه‍ . ق) بر خلاف فلاسفه، ذات حق تعالی را از هرگونه وصفی منزه می‌دارد. وی حتی اتصاف خداوند به وجود را نادرست می‌پندارد، قائل است ذات باری تعالی بالاتر از هرگونه وصفی بوده و هیچ چیز را نمی‌توان به او نسبت داد. از نظر وی خداوند نه موجود است و نه معدوم؛ نه عالم است و نه جاهل؛ نه قادر است و نه ناتوان؛ بلکه خداوند مافوق همه این اوصاف است. علامه طباطبایی (قرن14 ه‍ .ق) بر کرمانی و همفکرانش اشکال گرفته و قائل است نفی هرگونه صفتی از حق تعالی تعطیل عقول را به همراه دارد و این کاملاً مردود است. از نظر علامه صواب این است که خداوند موجود است و بالاترین مرتبه صفات را داراست؛ نه اینکه متصف به هیچ صفتی نباشد.

صدرالمتألهین عدمی بودن شر را به فقدان ذات و یا فقدان کمال ذات شیء نسبت می‌دهد. از دیدگاه او شرور بسته به مرتبه‌ی وجودی ممکنات، نسبی می‌باشند. خداوند وجود مطلق و خیر محض است و شر به عدم تحقق امکان‌های موجود برمی‌گردد. شر از جهت فاعل و قابل ضرورت علّی می‌یابد، و هر وجود ممکنی به واسطه اینکه همه امکان‌های وجودی‌اش در آن به ظهور نرسیده است، با شر همراه است. فخرالدین رازی، اما، شر بالذات را به عدم ضروریات و منافع شیء نسبت می‌دهد و وجودی بودن شر را بالعرض و داخل در قضای الهی می‌داند. از دیدگاه او شرور از این جهت که در مورد یک چیز شر هستند و در مورد و موقعیتی دیگر خیر، نسبی می‌باشند. شرور ضرورت علّی ندارند چون خداوند فاعل بالاضطرار نیست، و به اقتضای حکمت خداوند از خیرات تفکیک ناپذیرند.عدالت الهی را ملاصدرا فیض عام و بخشش گسترده در مورد همه موجوداتی که امکان هستی و یا کمال در هستی دارند، می‌داند. در نظر او شروری که در عالم دیده می‌شود یا از لوازم ماده است و یا به پندار ما نامطلوب است. شرور مرتبط با نظام تکوین به سبب نقصان قابل است و نه امساک فیض فاعل، تا ظلم یا تبعیض تلقی شوند. اما شرور غیر مرتبط با نظام تکوین- همچون شر اخلاقی- در حوزه اختیار بشر است و مسئولت خلیفه اللهی او جزئی از نظام احسن می‌باشد. در حالیکه امام فخررازی بر این باور است که هر فعلی در ذات خود نه عدل است و نه ظلم، هرگونه تصرفی از ناحیه خداوند نیکوست و در کار او قبیح و ظلم موضوعیت ندارد.

ارتباط اسماء الهی با محتوای آیات در سوره‌ی مبارکه‌ی نساء، مسئله‌ی مورد بحث این پژوهش است. با توجه به اتفاق نظر دانشمندان علوم قرآن، چینش کلمات قرآن کریم در قالب آیات، به دستور حضرت رسول ( ع) و از جانب خداوند می‌باشد؛ بنابراین ارتباط میان معنا یا معانی اسماء الهی با محتوای آیات امری انکار ناپذیر است. این ارتباط در سوره نساء؛ به چند صورت بروز یافته است که عبارتند از: ارتباط با محتوای آیه خود، پیوند با آیه قبل یا آیه بعد؛ ارتباط با محتوای چند آیه یا با محتوای کلی سوره.در این رساله بعد از مفهوم شناسی و پرداختن به تعاریف و اصطلاحات مربوطه، راههای کشف و پی بردن به ارتباط میان کلمات و جملات آیه و نیز آیه مورد نظر با آیات قبل و بعد خود بررسی شده است که از جمله این موارد می‌توان به قاعده سیاق و قرائن معینه و صارفه اشاره نمود. در این زمینه سیاق از اهمیت والایی برخوردار است؛ چرا که هر گوینده یا نویسنده ای، با ترکیب عبارات و جملات در کنار هم، مقصودی را ارائه می‌کند که با در نظر گرفتن مجموع آنها، می‌توان به معنایی که اراده نموده، دست یافت.در فصل دوم، به شرح و بررسی اسماء و صفاتی پرداخته می‌شود که در انتهای آیات سوره نساء ذکر شده‌اند، برای این کار از کتب معتبر بهره گرفته شده و جهت جمع بندی نهایی سعی شده از روایات معصومین استفاده گردد.در فصل سوم که قسمت اصلی پایان نامه می‌باشد، به بررسی نحوه ارتباط اسماء و صفات آخر آیات، با مضمون آیه خود و در برخی موارد با آیات قبل و بعد پرداخته شده و مشخص شده که اوصاف پایانی آیات؛ پیوند ناگسستنی با محتوای آیات داشته و غالباً بیانگر تعلیل، یا تأکید مفهوم آیه است. این مجموعه، بیان کننده گزینش حکیمانه و دقیق تمام کلمات، عبارات، اسماء و صفات الهی است که در انتهای آیات به تناسب محتوای آیه خود، ذکر شده است، همچنین تقدیم و تأخیر صفات زوج، خود امری حساب شده است که از حکمت الهی سرچشمه گرفته و تعویض یا جابجایی هر صفت، سبب فهم نادرست معنا و مقصود آیات می‌شود.

چکیدهبیانات حضرت علی (ع) در نهج البلاغه ، سرشار از دلایل روشن، منطقی و بدیهی در خصوص مسائل گوناگون برای هدایت مردم به سوی حقایق می‌باشد. در زمینه‌های موضوعات کلامی نیز از این دلایل در نهج البلاغه به وفور یافت می‌شود که در این رساله از آن‌ها با نام «برهان» یاد شده است و هدف از این تحقیق، گردآوری و مقایسه‌ی آن‌ براهین با براهین مشابه در کتاب‌های کشف‌ المراد و شوارق الالهام است و روشی که با استفاده از آن تحقیق صورت گرفته،‌ توصیفی اسنادی با تکیه بر تحلیل محتوا می‌باشد.براهین نهج البلاغه به سه دسته قابل تقسیم‌بندی اند: 1- براهین مربوط به خدا و اوصاف او 2- براهین مربوط به بحث امامت و خلافت 3- براهین مربوط به معاد و دیگر مسائل.بررسی این براهین و دلالت‌های منطقی آن‌ها به اضافه‌ی نظریاتی که از آن‌ها به دست می‌آید، در فصل یک این رساله نگاشته شده است. فصل دوم اختصاص دارد به براهین و دلایلی که دو متکلم بزرگ شیعه (علامه حلی و عبدالرزاق لاهیجی) در دو کتاب (کشف المراد و شوارق الالهام)، در زمینه‌ی موضوعات کلامی مرتبط با براهین به دست آمده از نهج‌ البلاغه، ذکر کرده‌اند.در فصل سوم، به مقایسه‌ی بین این دو نوع براهین پرداخته شده است: مبانی، خاستگاه‌ها و جایگاه‌ استدلال‌های امام علی (ع) در نهج البلاغه و دو متکلم شیعی در کتاب‌های مذکور مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه ای که به دست آمده است این است که هر چند هدف هر دو نوع استدلال یکی است ولی هر کدام با توجه به مخاطبان و شرایط محیطی که در آن مطرح شده‌اند، شکل‌ها و خصوصیات مربوط به خود را دارند: استدلال‌های نهج البلاغه بیشتر محسوس و ملموس بوده و با اندک توجهی از طرف مخاطب، وی را به مقصد مورد‌نظر می‌رساند،در حالیکه دلایل دو کتاب مذکور، بیشتر رنگ عقلی- فلسفی داشته و مقدمات علمی و فکری مخصوص به خود را طلب می‌کنند. واژگان کلیدی: برهان،کلام، نهج البلاغه، کشف المراد، شوارق الالهام،صفات الهی،امامت،معاد.

سید سند صدر الدین محمد دشتکی از سادات خاندان دشتکی است که با بیست و چند واسطه به زید بن علی بن حسین (ع) می رسد. وی از ذهنی بسیار نقاد بهره مند بود. دروس حدیث و شرعیات را نزد پدرش غیاث الدین منصور فرا گرفت. سلسله مسموعات او در علم کلام به امام محمد غزالی، امام فخر رازی و علامه حلی می رسد و در منطق و فلسفه به خواجه نصیر، بهمنیار و ابن سینا. دوران حیات او مصادف با فرمانروایی حسن بیگ و یعقوب میرزا بود (خواند میر، 3/605) از لحاظ مالی فرد متمکن بوده و در سال 883 ق دو هزار ذرع از املاک دشتک را خرید تا مدرسه بزرگ منصوریه را در آن بنا نهد. شیوه علمی او بیشتر شرح و تعلیقه نویسی توام با نوآوری و ارائه نظرهای بکر است. تشابه نام وی با صدرالدین محمد شیرازی (ملاصدرا) گاه سبب شده که بعضی از کتابهای او، از جمله اثبات الواجب به ملاصدرا منسوب شود.

صفات خدا و به تعبیر قرآن،«اسماء الحسنی»، از پر بسامدترین مفاهیم به کار رفته در قرآن کریم است که با تنوع بسیاری، در سرتاسر قرآن کریم به چشم می‌خورد. در میان «اسماء الحسنی»، نامهای فوق نیکوی خداوند، که در پایانه آیات قرار دارند، از اهمیّت و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و مفاهیم خاص و متنوعی را تعلیم می‌دهند. فهم و درک آن مفاهیم ، مستلزم بررسی و تحلیل آیه‌ای است که صفات و اسماء در آنبکار رفته‌اند. در تفاسیر و سایر منابع سنتی موجود، بیشتر به مباحث فلسفی، کلامی و عرفانی مربوط به هریک از صفات و اسماء پرداخته‌شده و کمتر به ارتباط معنایی آنها با آیه‌ای که در آن واقع شده اند توجه شده است.این پژوهش، در راستای بررسی وجود چنین ارتباطی و کم و کیف آن، به تحلیل وبررسی صفات خدا در پایانه آیات سوره بقره پرداخته و ضمن استفاده از دستاوردهای علم معناشناختی تأیید گردید، که میان صفات و اسماء انتهای آیات با بافت وسیاق آنها ارتباط تنگاتنگیاز نظر معناشناختی وجود دارد، به گونه‌ای که مفهوم‌سازی در آیه بر اساس آن اسم صورت گرفته و از آن تأثیر پذیرفته‌است. برای مطالعه و بررسی موضوع فوق از روش توصیفی- تحلیلی آیات، استفاده شده‌است؛ بدین ترتیب که ابتدا به صفات الهی که در قرآن آمده‌است و چگونگی انتزاع آنها از ذات الهی پرداخته و دسته‌بندیها و تقسیماتی که پیرامون آن اسماء وصفات وجود دارد توضیح داده شده‌است؛ سپس تحلیل مفهمومی و لغوی اسماءحسنای انتهای آیات سوره بقره ارائه گردیده‌است؛ وسرانجام به معناشناختی آن اسماء و بیان ارتباط آیه با آن اسماء، پرداخته شده‌است. برای بررسی چگونگی ارتباط مذکور ضمن استفاده از دستاوردهای علم معناشناختی از تفاسیر مشهور و سایر منابع مرتبط با موضوع خوشه‌چینی گردیده‌است. گرچه اکثر تفاسیر، کمتر به این ارتباط توجه نموده و این اسماء و صفات را صرفاً توصیفی برای خداوند بی‌نیاز از توصیف محسوب کرده‌اند.بنابراین این پژوهش و چنین بررسی‌هایی، ضمن نشان دادن خلأ موجود در این زمینه، در تفاسیر، راه را برای فهم عمیق‌تر و بهتر کلام الهی هموار می‌سازد. امید است با چنین بررسی‌ها و تداوم و تکامل آنها، غرض نهایی که پی بردن به مقصد آیه و در نتیجه عمل به آن و رسیدن به رشد و سعادت انسان است، نیز نزدیکتر گردیم. کلید واژه‌ها: معناشناختی، معناشناختی قرآن، اسماء الحسنی، صفات الهی، بافت، سیاق، خواتم آیات، پایانه آیات، فواصل آیات سوره بقره