جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادبیات عرفانی حوزه ای وسیع و گسترده از رمزپردازی را پیش چشم خواننده رمزجو می گشاید. خاصیت رمز، دوسوگرایی آن است. رمزهای عرفانی از دو ساحت متقابل آسمانی و زمینی برخوردار هستند. واژه زن در ادب فارسی از کلمه هایی است که دست مایه رمزپردازی و سمبولیسم قرار گرفته است. مقاله حاضر تلاش می کند تا وجوه مختلف این سمبولیسم را مطالعه کند. میدان این مطالعه، شعر و نثر عرفانی است. از مجموعه شعر عرفانی، اشعار مولانا جلال الدین را در دیوان و مثنوی مطالعه کرده ایم. جز او از آثار سنایی غزنوی و عطار هم سود جسته ایم. در حوزه نثر عرفانی کتاب تذکره الاولیا و صفه الصفوه را مطالعه نموده ایم، اما به مناسبت از کتاب هایی چون کشف الحقایق نسفی هم سود برده ایم. روش تحقیق، تحلیل محتوا است. در این راستا آثار عرفانی را مطالعه و از آن ها نمونه برداری کرده ایم. در پایان، مقایسه ای تحلیلی بین ادب عرفانی فارسی و عربی و شعر ابن عربی و نگاه او نسبت به زن انجام شد و نیز بعضی از جلوه های واژه زن را با مفهوم آنیما در روان شناسی یونگ تطبیق دادیم. نتیجه این مطالعه نشان می دهد که در رمزپردازی واژه زن در ادبیات فارسی و سمبولیسم استفاده از این واژه فاصله ای بسیار، از ملکوت تا ملک و از عرش تا فرش، وجود دارد. نمادپردازی این واژه گاهی نمایشی ابلیس وار از زن ارایه می دهد و او را سرمنشا گناه و خطا می داند که بشریت تحت تسلط بدخویی های اوست. از سوی دیگر، نمادپردازی الهی این واژه آن را تا حد توحید و یکی شدن با خداوند بالا می برد. زن، نمونه تجلی حق و در شکل عروس های شعری یا مادر طبیعت و جهان ظاهر می شود. این سمبول دوم زیباترین تصویرهای ممکن را از زن ارایه می دهد. درست بر خلاف تصویر پیشین زن که گمراه کننده و مضل است، در این جا زنانی در سیمای دختر ترسا و لیلی، هادی و راهنمای سالک به سوی حقیقت حق می شوند.

رمزهای مشترک در ادبیات عرفانی اقوام مختلف جهان از موضوع هایی است که می توان در ادبیات عرفانی به آن پرداخت. دلیل این اشتراک چیزی جز وجود یک مثال اعلای واحد نمی تواند باشد، که هر جا رخ نموده، حتی در سنت های مختلف، چهره ای یکسان نشان داده است. یکی از این رمزها «پر ریختن» است که معانی گوناگون دارد، و دو معنی آن در ادبیات عرفانی بارزتر است؛ یکی، ترک قدرت و ساز و برگ دنیایی است، که شرطی است برای پذیرا شدن ارتباط با عالم الهی؛ دیگر، از دست دادن قدرت روحانی است و به دنبال آن، هبوط.علت تحقق دومین معنا را یکی کاهلی در امور معنوی، و دیگر، پرداختن به شهوات می توان دانست. در این زمینه می توان مصادیقی همسان در ادبیات عرفانی و حکمی هندی، یونانی، عربی و فارسی یافت و آن را به منزله رمزی مشترک در ادبیات، دین و ورای دین، یعنی حقیقت واحدی که همه ادیان از آن سرچشمه می گیرند، معرفی کرد.

پند پیران از متون عرفانی به‌جامانده از قرن پنجم هجری است که نویسندۀ آن ناشناخته است. این کتاب مجموعه‌ای از حکایات را با موضوعات مختلف در خود جای داده است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در حکایات این کتاب جلوه‌گری می‌کند، تصوف و عرفان است. منبع حکایات این کتاب که دربارۀ صوفیان مشهور قرن سوم هجری و شیوۀ زندگی و کرامات ایشان است، ناشناخته مانده و بدان اشاره‌ای نشده است؛ بنابراین، در این گفتار برآنیم با کنکاش در منابع عربی و ایرانی سرچشمه‌های این حکایات را پیدا کنیم. براساس یافته‌های پژوهش، حکایات این کتاب در منابع عربی و برخی منابع ایرانی کهن که پیش از پند پیران یا هم‌عصر آن بوده‌، نقل شده‌اند. این مسأله نشان می‌دهد که نویسندۀ پند پیران همۀ حکایات را با ذوق و قریحۀ خویش به‌نگارش در نیاورده، بلکه از منابع پیشین نیز استفاده کرده است. همچنین این حکایات در منابع پس از پند پیران با تغییر و تفاوت نقل شده‌اند که نشان می‌دهد این روندی عمومی است که در گذشتۀ دور در ادبیات وجود داشته و مختص به دورۀ خاصی نیست. همچنین ردپای حکایات پند پیران به‌عنوان یکی از متون کهن را می‌توان در منابع بعدی ایرانی نیز یافت.

پارادوکس «نور سیاه» در آثار عارفانی همچون نوشته های عین­القضات و احمد غزالی، رمزی عارفانه برای اموری چون ذات حق تعالی یا دیدنی نادیدنی، حجاب ذات، بالاترین نورها و جامع انوار حتی نمادی از ذات ابلیسدر مقابل نور سفیدکه تمثیل نور محمدی(ص) است، کاربرد دارد. در عالی­ترین مصادیقش افزون بر ذات الهی، در بسیاری موارد تجسم انسان کامل و عارف واصلی است که همچون آهن گداخته، صفات آن مثل سیاهی، سردی و سختی را در اثر مجاورت آتش از دست داده سرخ، نرم و داغ شده است؛ در حالی که مثل آتش است، عین آتش هم نیست؛ از طرفی دیگر آهن هم نیست. با اینکه سر تا پا الهی شده ولی خدا نیست گرچه همان انسان قبل نیز نیست. او به مرحله ی «انسان خدایی» رسیده است و همانند خورشیدی که در نیمه شب جهان مادی می درخشد باعث روشنی و هدایت می­گردد. او مظهر «کنت کنزا مخفیا» و «نور علی نور» است که تمام رنگ­ها را با ریاضت در خُم وحدت یک­رنگ کرده به رنگ سیاه یا نور ذات رسیده است.

یکی از عرصه های شعری که شیخ سعدی در آن همچون بوستان، اثری ادبی تعلیمی خلق کرده، قصیده است. اگرچه قصاید سعدی چونان غزلیات او گسترده نیست و با ستایش شاهان زمانه آمیخته است، می توان روح تعالیم و آموزه های اخلاقی را در آن دید و با تأمل در بیت ها، حتی به مفاهیمی عرفانی دست یافت که اتفاقاً مورد ستایش و تأکید خود شاعر هم است. سعدی در ضمن مدح، گاه مستقیم و گاه غیرمستقیم، به مضامین و لوازم عرفان اشاره می کند و در بیشتر قصایدش، یک یا چند مفهوم عرفانی را بیان می دارد. او همانند شاعران عارف مَسلک، اصالت حقیقی را از آنِ معنی، و عزت را «در طریق حق بودن» می خواند. نیز، به مضامین و مفاهیمی توجه کرده است که در اثر عرفانی مصیبت نامه جزء عوامل محوری طریقت محسوب می شوند، مانند: جهد و عنایت، اصالت معنا دربرابر صورت، لزوم دردمندی کل کائنات در طلب معشوق الهی، پایداری بر سختی های راه عشق در مقام صبر، بی قراری در فراق معشوق در مقام بی صبری، تقابل عقل و دل، و نیز توجه به بار معنایی واژۀ «جان» به عنوان کلمه ای کلیدی در آثار عرفانی. در این مقاله، سعی شده است که جنبه های عرفانی قصاید سعدی در نگاهی تطبیقی با مصیبت نامه، به عنوان اثری سترگ در ادبیات عرفانی، تبیین و بررسی شود.

بی ‌شک یکی از بزرگترین عارفان پهنه عرفان اسلامی شمس ‌الدین محمد تبریزی، عارف نام آور قرن هفتم هجری است که تحول بنیادینی در تفکرات مولانا جلال ‌الدین مولوی به وجود آورد. شمس تبریزی در تنها اثر به جا مانده از خویش؛ یعنی «مقالات» نظریه‌ های جالبی در ابواب مختلف عرفانی از خود به یادگار گذاشته است که برخی از آنها قابل توجه هستند.شمس تبریزی نظریات بدیعی درباره تاویل و تفسیر قرآن دارد که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته ‌اند. شمس در ضمن تاویل‌ های خود بطن ‌های جدیدی را از قرآن عرضه می‌ کند که باعث شگفتی و شیفتگی هر پژوهشگر و محقق آگاه به عرفان اسلامی می‌ شود. همین موضوع اهمیت پرداختن به این مقوله را دو چندان می ‌کند. این مطالب به صورت پراکنده و از هم گسیخته در «مقالات» مندرج هستند و طبقه ‌بندی آنها نیاز به کوشش فراوان دارد.در این پژوهش ابتدا نظریات کلی شمس درباره تاویل، لزوم روی آوردن به آن و آشنایان به علم تاویل را بیان کرده و سپس نظریات وی در باب قرآن و تاویل آن را به صورتی ساختارمند شرح داده و به بررسی آن پرداخته ‌ایم. علاوه بر این، تفاسیر شمس را با شش تفسیر عرفانی قبل و معاصر او مقایسه کرده و نوآوری ‌های شمس را مشخص ساخته ‌ایم. شمس بر این باور است که انسان کامل یا ولی اعظم در هر عصری مظهر کامل قرآن است. در اندیشه شمس قرآن دارای بطن ‌های بی ‌نهایت است و اعتقاد به هفت بطن و هفتاد بطن نوعی سطحی نگری است. او در تعالیم خود دانستن تاویل و تفسیر قرآن را برای هر مسلمانی لازم دانسته و حضرت رسول (ص) را به عنوان نخستین موول و مفسر قرآن معرفی می ‌کند. در یک تقسیم بندی کلی می ‌توان گفت که شمس برای تاویل و تفسیر آیات از چهار شیوه تاویلی استفاده کرده است که عبارتند از: الف) تاویل یک واژه قرآنی به یک مفهوم و یا واژه دیگر. ب) تاویل به وسیله اضافه کردن یک کلمه به آیه. ج) تاویل و تفسیر بواسطه ارائه کردن شان نزولی خاص از آیه. د) تفاسیر توجیهی که در آنها کاربرد برخی از اصطلاحات را توجیه می‌ کند.

یکی از موضوعات مهم و دامنه دارِ عرصة حافظ پژوهی در دوران معاصر، مسئلة عرفان حافظ است. عده ای از روشن فکران با استناد به برخی واژه های به کار رفته در غزلیات خواجه مانند ِمی، شاهد، ساقی و صراحی وی را نه تنها از ساکنان آرمان شهر عرفان به شمار نیاورده اند، بلکه او را شخصی اباحی خو و لذت ران و اهل عیش و نوش می دانند. درمقابل، برخی دیگر هم صدا با قاطبة پیشینیان بر عرفان خواجه پافشاری می کنند، عده ای نیز خواجه را صرفاً شاعر می شناسند و معتقدند که او به هیچ طبقة اجتماعی دیگر تعلق ندارد. ما در این پژوهش برآنیم که با استناد به شواهد تاریخی یا برون متنی ازیک سو و شواهد درون متنی از سوی دیگر و تأکید بر غلبة رمزگرایی یا سمبلیسم به عنوان ویژگی بارز ادبیات عرفانی بر شعر حافظ، نظریة عرفان حافظ را بر کشیده و تقویت نماییم.

نظریه‌ی وحدت وجود، بیانگر آن است که وجود، عین وحدت است ولی این وحدت از نوع وحدت عددی، نوعی و جنسی و ... نیست، وحدت و اتحاد موجودات به اعتبار وجود واحد مطلق است که حقیقت و باطن همه چیز است و به حقیقت غیر از وحدت هیچ نیست و وجود، یک حقیقت بیش نیست؛ همان حقیقت واحد فرد یگانه که با مراتب و درجات مختلف در جهان تجلی و ظهور می‌یابد. این مسأله یکی از مهمترین بنمایه‌ی افکار شیخ محمود شبستری در برجسته‌ترین اثرش، گلشن راز است. شبستری تلاش نموده تا مفاهیم را در طرحی نو معرفی نماید برای نمونه «اناالحق» را برای عارفی چون حلاج نامتعارف نمی‌داند حتی این امر در نگاه او برای مراتب آغازین خلقت نیز غیر عادی نیست: در آ در وادی ایمـــــن کـــــه ناگـــــاه/ درختــــی گویــــدت «انــــی انــــااالله»/ روا باشــــد انــــا الحــــق از درختـــــی/ چــــرا نبــــود روا از نیــــک بختـــــی این مقاله توانسته است اندیشه‌های وحدت وجودی نهفته در تمامی پانزده یا هفده سؤال پاسخ داده شده‌ی شیخ شبستر بیابد و معرفی می‌کند.

چیستی و حقیقت انسان و شـناخت انسـان آرمـانی و کمـال وی از مسـائلی اسـت کـه همواره ذهن بشر را به خود معطوف داشته است. مکاتـب مختلفـ در تعریـف انسـان و تبیـین مفهوم انسانیت، اختلاف نظر دارند و هر گروه با توجه به نوع نگرش خاص خود برداشـت و تحلیل ویژه‌ای از آدمی دارند. مقاله حاضر به تبیین انسان آرمانی و چگونگی کمال وی در عرفان شرقی و هندویی و مقایسه‌ی آن با انسان‌شناسی عرفان اسلامی در متون عرفانی و اسلامی به روش کتابخانـه‌ای و توصیف و تحلیل داده‌های مطالعاتی میپردازد. منظومه‌ی عرفانی - هنـدویی «بهگودگیتـا» یا سرود ایـزدی از زیبـاترین آثـار معنـوی هنـدوان بـه زبـان سانسـکریت اسـت. چگـونگی آفرینش انسان، ارتباط او با خداوند، مراتب انسان، انسـان کامـل و راه‌هـای نیـل بـه کمـال، رابطه جان و تن و اصل تناسخ در منظومه‌ی هنددویی بهگودگیتا از موضوعات مورد بحـث و قابل تطبیق با اندیشه‌ی عارفان مسلمان در آثار منظوم و منثور است. شایان ذکر اسـت کـه در مواردی نیز تعالیم وعناصر مغایر با بینش عارفان مسلمان در گیتا به چشم می خورد.