آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تقابل­های دوگانه، یکی از بنیادها و مفاهیم اساسی در نقد ساختارگرایی و نظریات زبان­ شناسی و نشانه­شناسی است. این روش می ­کوشد تقابل­ ها را در محور جانشینی بیابد و با یافتن تقابل­های بنیادین به بافت­های کلان برسد و از طریق رسیدن به بافت­ های کلان، اندیشه­ ها و تئوری­ های اصلی را تشخیص دهد. عطار یکی از بزرگ‌ترین عارفان شاعر است که احوال و اندیشه­ های ویژه خود را دارد؛ درنتیجه زبان عرفانی او نیز نشانه ­های خاصی را دارا است. یافتن این نشانه­ ها در زبان عرفانی عطار به شناخت مشرب عرفانیِ او یاری می­ رساند. با کاربست تقابل­ های دوگانه می‌توان این نشانه ­ها و نشانه ­های متقابل آن­ها را که در زبان عرفانی عطار غایب هستند، یافت و زبان عرفانی او و درنتیجه احوال و اندیشه­هایش را دقیق ­تر شناخت. این پژوهش با مطالعه آثار عطار کوشیده است تقابل­هایی که به وسیله آن­ها می­توان بافت‌های عرفانی را در زبان عطار مشخص کرد، بیابد و با یافتن آن تقابل­ها، گفتمان‌های عرفانی عطار را تشخیص دهد و از این طریق مشرب عرفانی او را روشن­تر نماید. در پایان پس از بررسی تقاب ل­ها نشان­ می­دهد که عطار در گفتمان­های عشق، سکر و فراق به‌سرمی­ برد و در راه سلوک، جذبه را از جهد برتر می­داند.

از آغاز شعر فارسی جوهره اعتراض و تعهد اجتماعی در آثار شاعران دیده می‌شود. اعتراض، مقوله­ای از ادبیات است که طی آن روشن فکر به منظور بیان مشکلات جامعه و روشنگری و آگاهی بخشی، نارضایتی خود را از وضع موجود ابراز می­دارد از آن جمله شاعران متعهد، به واسطة رسالت و مسؤولیتی که بر دوش خود احساس می­کنند، به فراخور شرایط، نسبت به ناهنجاری­های گوناگونی که به ویژه در ساختار اجتماعی و سیاسی می­بینند بی‌تفاوت نمی‌نشینند و واکنش نشان می­دهند. عطّار منتقد معترضی است که نه تنها کم­ترین لغزش مردم، حاکمان، پیشوایان و امامان جامعه از نظر تیزبینش پنهان نمی­ماند، بلکه گاه حتّی نظام آفرینش را نظام احسن نمی‌بیند و بر آن از زبان عقلای مجانین خرده می‌گیرد. اعتراض درصد قابل توجهی از حکایت‌های مثنوی‌های عطار را به خود اختصاص داده است و در فرهنگ اسلامی پیشنه‌ای بسیار دارد و هر یک از اندیشمدان دنیای اسلام اعتراض خود را به گونه‌ای خاص و از دیدگاه و منظری ویژه بیان کرده‌اند. می­توان گفت بارزترین بعد شخصیت مجانین در آثار عطّار این است که آنان در واقع زبان اعتراض و انتقاد اجتماعی جامعه عصر بلا زده قرن هفتم و هشتم هستند. در این نوشتار، کوشش می‌شود تا با روش توصیفی تحلیلی زمینه‌ها و عوامل اجتماعی مؤثر در شکل‌گیری شخصیت عقلای مجانین در عصر عطار و ارتباط آن با مکتب اعتراض مشخص شود و مهم ترین ویژگی شخصیت عقلای مجانین عصر عطار یعنی «معترض و منتقد اجتماعی» بودن، در برخی از حکایت‌های وی به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گیرد.

این یادداشت به مقایسه سلوکِ عرفانیِ عطار به روایتِ “هفت شهرِ عشق” یا “هفت وادی سلوک”، با سلوکِ عرفانی ـ معنویِ سهراب سپهری می‌پردازد.

زبان صوفیانه یکی از مهم‌‌ترین ابزارهای کاربست معانی سیروسلوک و مدارج عرفانی به شمار می‌رود. فریدالدین عطار (540ق)، شاعر پرآوازۀ ایران‌زمین، و محمدعلی الرباوی (1949م) شاعر سرشناس کشور مغرب، دو تن از شاعران عارف در ادبیات جهان هستند که در آثارشان طریق سیروسلوک را ترسیم کرده و کوشیدند تا تصویری از انسان کامل فرادید مخاطب قرار دهند و هرکدام به‌نحوی از سالکی سخن گفته‌اند که قدم در این راه صعب الوصول گذاشته‌ است. مهم‌ترین متنی که تبلور رویکرد یادشده است، دو منظومۀ منطق الورد از محمدعلی الرباوی و منطق الطیر از عطار نیشابوری است. در پرتو اهمیت مسئله، پژوهش حاضر که بر اساس مکتب آمریکایی در حوزۀ ادبیات تطبیقی و به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی انجام می‌گیرد، در پی هم‌سنجی و تحلیل دو منظومه و بررسی نمادهای صوفیانۀ دو شاعر است و تلاش دارد در خلال آن به ارائۀ برخی شباهت‌ها و تفاوت‌ها بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عمده‌ترین شباهت این دو اثر، انتخاب هدفمند دالّ منطق در عنوان دو سروده، هدف مشترک سیر سالک، شباهت در کاربست رمز «باز» برای سالک، عذرآوریِ باز در ادامۀ مسیر و نیز به‌کارگیری برخی نمادهای عرفانی چون ستر، سلطان، سرّ، ضوء، طریق و... است. از جمله تفاوت‌ها می‌توان به اختلاف در انتخاب پیر و راهنما و تفاوت در به‌کارگیری نماد بلبل و گل اشاره کرد. راز آشکارشده در کل داستان، بیانگر این نکته است که درک حقیقت هستی جز با حقیقت خودِ انسانی امکان‌پذیر نیست و رسیدن به حقیقت انسان، کاری بس دشوار و طاقت‌فرساست.

از زمان بی‌آغاز انسان هرگز ­نتوانست از چمبرۀ صفت قدیسۀ زیبایی بی‌اعتنا بگذرد. به همین‌دلیل مقولۀ زیبایی همواره مورد عنایت فلاسفه و نظریه­پردازان عرصۀ هنر و ادبیات بوده­است. بدین‌جهت مقالۀ حاضر با استناد به مطالعات توصیفی و کتابخانه­ای برآن است تا به واکاوی واژگان هم­سنگ زیبایی در اشعار عطار بپردازد و آنگاه با مکتب زیباشناسی فلوطین مقایسه‌نماید و مفارقت­ها و مقارنت­های دیدگاهشان را واکاوی­نماید. بر اساس تتبعات انجام­شده تصادمات افکار فلوطین و عطار برآن است که زیبایی امری مدرّج است چه در عالم محسوسات و چه در عالم مغیبات و ماهیِ جان انسان­ها در سه بحر متفاوت زیبایی را درک‌می­­کند؛ دریایِ حس، دریای عقل و دریای روح. نکتۀ قابل­تامّل در بیان افتراق افکار آن‌دو، این است که عطار حزن و اندوه را بستری برای رسیدن به زیبایی جانان می‌داند اما فلوطین درک شادی‌های جمال الهی را زمینه‌ساز بهجت روح می‌بیند. علاوه براین عطار که با مفهوم زیبایی از دیدگاه فلوطین مرافق است صبغۀ دینی و عرفانی را چاشنی درک زیبایی کرده‌است.

عمق سخنان حلاج از یک‌سو، رازگونگی و بیان‌ناپذیری آن از سوی دیگر موجب‌ شده عارفان در بازتاب احوال او به زبانی خاص متوسل شوند. در این میان استعاره از نظر قابلیت‌های تصویرگری و انتقال، مهم‌ترین ابزار زبانی در ذکر تجربه‌های بیان‌ناپذیر عارفان‌ بوده‌ است. استعاره‌های تصویری در تنگنای حروف به کمک عارف آمده تا او بهتر بتواند تجارب عرفانی، مفاهیم درونی و انتزاعی را بیان‌ کند. مقالۀ حاضر، درصدد است تا نشان ‌دهد عارفان به‌ویژه عطار و هجویری، تجارب معنوی و شخصیت پیچیدۀ حلاج را با چه سازوکاری مفهوم‌سازی می‌کنند. این بررسی نشان‌ می‌دهد که عطار برای نشان‌ دادن جهان عرفانی حلاج بیش از هجویری از مفاهیم استعاری بهره‌ گرفته ‌است. برای دست‌یابی به این اهداف با استفاده از شیوة توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای به موضوع پرداخته شده است. نتیجه آنکه طرح‌وارۀ حرکتی بیش از دو طرح‌وارۀ دیگر به‌کارگرفته‌شده و به کمک آن مفاهیم انتزاعیِ شوق، تصوف، وصال، معرفت، رضا، شوق و ... بازنمایی ‌شده ‌است. بنابراین، طرح‌وارۀ حرکتی، طرح‌وارۀ غالب است که نشان می‌دهد، عارفان هستی را در جوششی مداوم و پویشی متکامل می‌دانند. ضمن اینکه سبک هنری‌ و عارفانه‌تر عطار در مقایسه با هجویری آشکار می‌شود.

حسین بین منصور حلاج - عارف دلسوختۀ قرن سوم هجری- در ادبیات تصوف جایگاه والایی دارد. در بیشتر رساله‏ها و کتاب‏های عرفانی، سخنان، حالات و آرای وی ذکر شده و عمدتاً به دلیل بیان شطح‏گونه‏اش- اناالحق- مورد انتقاد قرار گرفته است. هجویری در کشف‏المحجوب و عطار نیشابوری در تذکره‏الاولیا فصلی از کتاب‏هایشان را به ذکر او اختصاص داده‏اند. این مقاله سعی دارد با شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با نگرش تطبیقی چهرۀ حلاج را در این دو کتاب بررسی کند. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته است که هجویری با توجه به اعتقاد به صحو چهره‏ای از حلاج ترسیم می‏کند که با تأیید کلّی همراه نیست. او تنها دیندار بودن و کرامات حلاج را تأیید می‏کند و می‏پذیرد که او حلولی نبوده و سخنانش قابل تأویل است. در مقابل، عطار به دلیل تمایل قوی‏ خود به تصوف و عرفان، چهرۀ مقدسی از وی ترسیم می‏کند و تلویحاً تنها ایراد وی را فاش کردن اسرار الهی می‏داند.

ادب فارسی و به‌ویژه نوع عرفانی آن با قرآنکریم و حدیث انسی دیرینه دارد. نویسندگان و شاعران عارف‌مسلک در رویارویی با قرآن و حدیث، افزون‌بر بهره‌برداری متعارف از آنها، نگاهی تأویلی به این منابع داشته و گاهی ساختارشکنی هم کرده‌اند؛ عطار نیشابوری از این زمره است. او علاوه‌بر تأویل‌هایی که خود از قرآن و احادیث در آثار گوناگون خود دارد، با تألیف تذکرةالاولیا نقشی بسیار مهم در انتقال آرای تأویلی عارفان برجسته ایفا کرده است. عارفانی که عطار در تذکرةالاولیا به معرفی آنها می‌پردازد، هریک فراخور حال و مقام خود به تفسیر و تأویل آیات و احادیث همت گماشته و بیشتر با بیانی عادی و گاهی با بیانی رمزی، اندیشه‌های خود را عرضه کرده‌اند. این پژوهش با هدف نقد و بررسی تأویل‌های قرآنی و روایی عارفانِ معرفی‌شده در تذکرةالاولیا برپایۀ نظریۀ هرمنوتیک و با روشی توصیفی‌تحلیلی و رویکرد به نظریۀ بینامتنیّت ژرار ژنت تنظیم شده است؛ همچنین نویسندگان می‌کوشند جلوه‌هایی از نقش عطار را در حفظ و انتقال میراث عرفانی عارفان پیش از وی نشان دهند. یافته‌ها نشان می‌دهد که می‌توان تأویل‌ها را ازنظر ساختار زبانی به دو نوع واژه‌محور (واژگانی) و جمله‌محور (انداموار) تقسیم کرد؛ بنابراین عارفان ذکرشده در تذکرةالاولیا در رویارویی با واژگان گوناگون قبله، محو، عبادت و... و در برخورد با جمله‌های «حسنات الابرار سیّئات المقرّبین»، «الجار ثمّ الدّار» و... از ظاهر آیات و احادیث فراتر رفته و به تأویل دست زده‌اند