آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از پرسش‌های اساسی در فلسفه علم، پرسش از هویت قوانین طبیعی است. واقع‌گرایان- بر خلاف ابزارگرایان- به وجود واقعیِ قوانین در جهان طبیعت باور دارند. با این حال، ایشان دربارۀ هویت این قوانین هم‌نظر نیستند. آنها سه نظریه متفاوت در این زمینه ارائه کرده‌اند: انتظام، کلیات و ذاتی‌گرایی. این نظریه‌ها، خالی از اشکال نیستند؛ هر‌چند نوع اشکال‌های آنها متفاوت است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که هر یک از نظریه‌های انتظام، کلیات و ذاتی‌گرایی در باب هویت قوانین طبیعی، چه سهمی از حقیقت دارند؟ این تحقیق، به روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی صورت گرفته است. نتیجه آنکه ذاتی‌گرایی که نسبت به دو دیدگاه دیگر قرابت بیشتری با حقیقت دارد، در صورت ترمیم با بهره‌گیری از دستاوردهای فلسفه اسلامی، می‌تواند به مثابه نظریه برتر در این زمینه عرضِ اندام کند

در ادلة عقلی و نقلی، امانت‌انگاری نفس مورد تأکید قرار گرفته و احکام و لوازم آن، ازجمله وجوب رد امانت و ضمان در تربیت نفس که مهم‌ترین سرمایه انسان است، تأثیر بسزایی دارد. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و کنکاش در آموزه‌های دینی، در کنار بهره‌گیری از لوازم امانت‌انگاری نفس، به این نتیجه رسیده که حفظ نفس، به‌عنوان یک امانت الهی، واجب شرعی است و نگهداری این ودیعة الهی از رهگذر شناسایی آفات و آسیب‌ها و مقابله با آن و فراهم‌سازی بسترها و شرایط لازم برای شادابی و طراوت نفس، میسر است، و نداشتن طراوت نفسانی ـ که در سایه حرکت به سوی خداوند و تقرب به او میسر است ـ با تباهی همراه است. از آفات تهدیدکننده نفس مي‌توان به دوستان و محیط نامناسب، خوشحالی از فزونی مال و داشتن آرزوهای دراز، غفلت، عدم اعتدال در گفتار، افراط در پاسخ‌گویی به خواسته‌های نفسانی، ناآگاهی نسبت به نقشه‌های شیطان نام برد، و از تقوا و مداومت بر یاد خدا، یاد آخرت، انجام تفریحات سالم، و عدم افراط در پرداختن به مسائل معنوی، به عنوان بسترها و شرایط لازم برای شادابی نفس می‌توان نام برد.

تبيين صحيح از رابطة دين و اخلاق از دغدغه‌هاي فيلسوفان اين دو حوزه بوده که بحث‌هاي گسترده‌‌اي دربارة آن انجام شده است. يکي از چالشي‌ترين قلمروهاي اين بحث، اخلاق اجتماعي است؛ زيرا افراد جامعه باورهاي مختلفي دارند و پيچيدن يک نسخة اخلاقي براي همة آنان چه‌بسا به تحميل ارزش‌ها و تبعيض نسبت‌ به گروهي شود که باورهاي اکثريت را قبول ندارند. هدف از تحقيق پيش‌رو، تبيين شاخصه‌هاي اخلاق ديني است که به سبب برخورداري از آنها براي تنظيم روابط افراد جامعه‌اي که همه يا اکثريت آنان مسلمان‌اند، بر اخلاق فراديني اولويت مي‌يابد. از يک سو، اخلاق اجتماعي متأثر از باورهاي کلان اعتقادي، به‌دليل تأثيرات شگرف اين باورها بر عناصر مهم اخلاق، بر اخلاق فراديني که تنها بر سرشت مشترک انسان‌ها تکيه دارد، مقدم است؛ و از سوي ديگر، اخلاق اجتماعي برگرفته از متون ديني معتبر، به‌دليل شناخت عميق و صحيحي که به‌وسيلة وحي از انسان و افعال متناسب با سعادت حقيقي وي به دست مي‌آورد، بر اخلاق فراديني که خود را براي کشف ارزش‌هاي اخلاقي از اين منبع شناخت بي‌نياز مي‌داند، ترجيح دارد.

مهم ترین یا دست کم یکی از مهم ترین پرسش های معرفت شناسی، امکان یا عدم امکان شناخت یقینی است. در پژوهش حاضر، تلاش بر این است که «امکان یقین» از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گیرد. رهاورد این پژوهش آن بوده است که قرآن کریم، علاوه بر پذیرش امکان یقین و دعوت به تحصیل آن، چهار راه حس، عقل، وحی و کشف و شهود را راه های معتبر نیل به یقین می داند. روش تحقیق در این مقاله، کتابخانه ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی بوده است.

مهم ترین یا، دست کم، یکی از مهم ترین پرسش های معرفت شناسی، امکان یا عدم امکان شناخت یقینی و مطابق با واقع است. این مسأله هم در قلمرو کل معرفت بشری و هم در ساخت معرفت های دینی قابل طرح است. در پژوهش حاضر، تلاش بر این است که (امکان یقین) از دیدگاه عقل و از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گیرد تا ملاحظه شود آیا شناخت یقینی امکان دارد، یا آنکه برای بشر تحقق چنین شناختی اساساً ناشدنی است؟ در این نوشتار سعی بر آن بوده که، نخست کاربرد (یقین) در دانش های عقلی، به ویژه منطق و فلسفه، و نیز در قرآن کریم مورد مطالعه قرار گیرد. ما فصلی از این نوشته را به پژوهش هر یک از کاربردهای آن، مسأله (امکان یقین) از نگاه عقل و قرآن مورد بررسی قرار گیرد. ما فصلی از این نوشته ها را به پژوهش پیرامون امکان یقین از دیدگاه عقل و فیلسوفان مسلمان اختصاص داده ایم. در این فصل که عنوان (یقین از منظر برهان) به خود گرفته، کوشیده ایم بدانیم آیا فیلسوفان مسلمان به امکان یقین منطقی (یقین بالمعنی االاخص) باور دارند؟ و در این صورت، آیا برای این باور دلیل یا دلایلی ارائه می کنند؟ آیا امکانی که از آن سخن می گویند بالجمله است و همه شناخت های انسانی را در بر می گیرد یا آنکه فی الجمله بوده و تنها پاره ای از معرفت ها را شامل می شود؟ و در صورت دوم، امتیاز و ملاک این پاره از معرفت ها چه چیزی است؟ و راه نیل به آن ها کدام است؟ ره آورد ما در این فصل از پژوهش آن بوده که، فیلسوفان مسلمان امکان (فی الجمله یقین را پذیرفته اند و دلیل این امکان را بداهت واستدلال برهانی معرفی می کنند. در نظر ایشان شناخت های یقینی به دو دسته بدیهی و نظری تقسیم می شوند: شناخت های بدیهی اعم از وجدانیات و اولیات به ملاک بداهت، و شناخت های نظری به ملاک استدلال برهانی قابل دستیابی هستند. در فصلی دیگر از این نوشته، یعنی فصل (یقین از منظر قرآن) دیدگاه این کتاب آسمانی را درباره امکان یقین به کاوش نشسته ایم و به این نتیجه رسیده ایم که قرآن کریم، علاوه بر پذیرش امکان یقین و دعوت به تحصیل آن، سه راه: (عقل)، (وحی) و (کشف و شهود) را به عنوان راه های نیل به یقین معتبر می شناسد. و در عین حال، آفات و موانعی را فرا روی شناخت صحیح معرفی می کند؛ چنان که از زمینه هایی برای معرفت صحیح پرده بر می دارد. و بالاخره، در فصل اول به عنوان بحثی فرعی، انواع شناخت های دینی را مطمح توجه قرار داده و پرسیده ایم: آیا شریعت نسبت به آموزه های خود تحصیل یقین را طلب می کند؟ و اگر آری، گستره این طلب تا کجاست؟ اساساً چه نسبتی میان یقین منطقی و یقینی که علی الفرض مورد درخواست شرعیت است، وجود دارد؟ در این بخش نیز دستاورد ما آن بوده که شریعت نسبت به باورهای اساسی خود تحصیل یقین متعارف (یقین بالمعنی الاعم) تفصیلی، و نسبت به درستی آنچه از سوی خدا نازل شده تحصیل یقین متعارف اجمالی را طلب می کند؛ و، دست کم، نسبت به احکام عملی خود تحصیل ظن معتبر، و حتی در مواردی عمل بر طبق اصل عملی را کافی می داند.

توماس کوهن فیلسوفی است که با مطرح کردن مباحث چالش‌برانگیزی مانند انقلاب‌های علمی، پارادایم و قیاس‌ناپذیری پارادایم‌ها در حوزه فلسفه علم شهرت پیدا کرد. یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایجادشده توسط کوهن این است که وی تقویت‌کننده جریان نسبی‌گرایی بوده است. انتشار و تأثیرگذاری افکار و آراء کوهن در محافل مختلف علمی، به ‌نسبیت در علم و تسری این تلقی به‌حوزه علوم انسانی و اجتماعی شد. بااین‌حال، نوشته‌های انتقادی درباره آراء کوهن به‌اندازه کافی وجود ندارد، بلکه برخی تلاش می‌کنند نسبی‌گرایی کوهن را مورد تردید قرار دهند. بدون شک عدم اطلاع از مبانی نظری و انتقادات وارد بر دیدگاه کوهن، پیامدهای سوء علمی و فرهنگی به‌جا می‌گذارد. تدوین این مقاله با هدف بیان مهم‌ترین مبانی نظری دیدگاه کوهن و انتقاد از نسبی‌گرایی موجود در این دیدگاه انجام شده است. روش به‌کارگرفته‌شده در این تحقیق، که با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته، توصیفی و انتقادی است.

سخن دربارۀ نفس و بدن همواره مبحثی پراهمیت بوده است. مهم‌ترین مسأله در این زمینه، چگونگی رابطۀ نفس، به مثابۀ وجودی مجرد، با بدن، به مثابۀ وجودی مادی، است. اندیشمندان مختلفی به انگیزۀ حلّ این مسأله، نظریاتی ارائه کرده‌اند. در مقالۀ حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است، به نظریۀ این‌همانی- به مثابۀ یکی از مهم‌ترین نظریات در فلسفۀ ذهن- و دیدگاه ملاصدرا- از برجسته‌ترین فیلسوفان مسلمان- پرداخته ایم. رهاورد پژوهش این است که بین این دو نظریه اشتراکاتی از جمله نفی دوگانه‌انگاری جوهری و نفی ترکیب موجودی مجرد با موجودی مادی و افتراقاتی از جمله قبول یا عدم قبول وجود «نفس»، قبول یا عدم قبول تجرد نفس، این‌همان بودن یا نبودن (اعم از این‌همانی نوعی یا مصداقی) هر کدام از پدیده‌های بدنی و ذهنی، بازگشت (تقلیل/ تحویل پذیری) یا عدم بازگشت (تقلیل/ تحویل‌ناپذیری) پدیده‌های ذهنی به پدیده‌های فیزیکی، نفی یا قبول علیت ذهنی، وجود دارد.

هر نظريه‌پرداز حوزۀ علوم مرتبط با انسان، براساس رويکرد فلسفي و مباني نظري خود، ناگزير در مورد ماهيت انسان نظريۀ خاصي را مطرح کرده‌است. بي. اف. اسكينر، از روان‌شناسان رفتارگراست که بر روان‌شناسان ديگر، دانش روان‌شناسي، به‌ويژه مبحث يادگيري، تأثير فراواني داشته است. برداشت اسکينر از انسان، کاملاً مادي و بر پايۀ فيزيکاليسم است‌. او انسان را موجودي تك‌ساحتي و مادي مي‌داند. رفتار انسان به عقيدۀ اسکينر مبتني بر انگيزه و امور دروني نيست؛ بلکه به‌وسيلۀ نيروهاي بيروني و محيط تعيين مي‌شود. اسکينر و طرفدارانش مفاهيمي مانند آزادي، اختيار و اراده را مفاهيمي غيرعلمي مي‌دانند. در سوي ديگر، حكمت متعاليه به‌مثابه فلسفه‌اي پويا، مهم‌ترين و عالي‌ترين مکتب فلسفي در ميان همۀ مکاتب فلسفي جهان است. در اين مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و با رويكردی توصيفي / انتقادي، ديدگاه اسکينر در مورد ماهيت انسان و مباني آن طرح، و با توجه به انسان‌شناسي حکمت متعاليه ارزيابي ‌شده است؛‌ تا ضعف نگاه اسكينر به انسان، و تعالي ديدگاه حكمت متعاليه در اين زمينه مشخص شود.