آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار، مهم ترین مباحث معرفت شناختی را که دربارة حدسیات بیان شدنی است ارائه کرده، کاوش و بررسی می کنیم: پس از بیان پیشینة این اصطلاح، به تعریف آن می پردازیم. سپس، چیستی حدس، تمایز آن با تجربه، تمایز آن با الهام، استقلال آن از عقل، و فرق حدسیات و مجربات را از نگاه اندیشمندان مسلمان بحث و بررسی می کنیم. در ادامه، بداهت آنها را ارزیابی و نقدهایی که متوجه بداهت و یقینی بودن آنها شده است ارائه کرده، به داوری می نشینیم. در پایان، نگاهی گذرا به اعتبار معرفت شناختی حدسیات می افکنیم.

تقریر مشهور وجود ذهنی ـ که با محوریت حضور ماهیت در دو موطن ذهن و عین و انحفاظ ذات و ذاتیات مطرح شده است ـ همواره با اشکالات متعدد مواجه بوده است؛ جمهور حکما ـ اعم از مشاء، اشراق و متعالیه ـ نیز به این اشکالات پاسخ داده و از تقریر مشهور وجود ذهنی دفاع کرده‌‏اند. فیاضی پس از بررسی انتقادی پاسخ جمهور حکما، چهار اشکال را نسبت به تقریر مشهور وجود ذهنی مطرح کرده است؛ برخی از آنها جدید هستند و برخی نیز اشکالات قدیمی را از طریق نقد پاسخ مدافعان‏ تقریر مشهور تقویت می‏‌کنند. بررسی اشکالات مطرح شده توسط فیاضی به این نتیجه انجامید که می‏توان به تمام اشکال‏‌های وارد شده پاسخ داد و از دیدگاه جمهور حکما دربارۀ نظریۀ وجود ذهنی دفاع کرد؛ البته پذیرفتن این تقریر مستلزم برخی اصلاحات در مبانی فلسفی است؛ چرا که تنها بر مبنای اصالت وجود، تشکیک وجود و نقش وجود اصیل در حمل آثار اشیا بر آنها می‏‌توان هم به انحفاظ ماهیت در دو موطن عین و ذهن معتقد بود و هم به این مطلب باور داشت که آثار اولیه ماهیت در موطن ذهن بر آن مترتب نمی‏‌شوند.

مهم ترین یا، دست کم، یکی از مهم ترین پرسش های معرفت شناسی، امکان یا عدم امکان شناخت یقینی و مطابق با واقع است. این مسأله هم در قلمرو کل معرفت بشری و هم در ساخت معرفت های دینی قابل طرح است. در پژوهش حاضر، تلاش بر این است که (امکان یقین) از دیدگاه عقل و از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گیرد تا ملاحظه شود آیا شناخت یقینی امکان دارد، یا آنکه برای بشر تحقق چنین شناختی اساساً ناشدنی است؟ در این نوشتار سعی بر آن بوده که، نخست کاربرد (یقین) در دانش های عقلی، به ویژه منطق و فلسفه، و نیز در قرآن کریم مورد مطالعه قرار گیرد. ما فصلی از این نوشته را به پژوهش هر یک از کاربردهای آن، مسأله (امکان یقین) از نگاه عقل و قرآن مورد بررسی قرار گیرد. ما فصلی از این نوشته ها را به پژوهش پیرامون امکان یقین از دیدگاه عقل و فیلسوفان مسلمان اختصاص داده ایم. در این فصل که عنوان (یقین از منظر برهان) به خود گرفته، کوشیده ایم بدانیم آیا فیلسوفان مسلمان به امکان یقین منطقی (یقین بالمعنی االاخص) باور دارند؟ و در این صورت، آیا برای این باور دلیل یا دلایلی ارائه می کنند؟ آیا امکانی که از آن سخن می گویند بالجمله است و همه شناخت های انسانی را در بر می گیرد یا آنکه فی الجمله بوده و تنها پاره ای از معرفت ها را شامل می شود؟ و در صورت دوم، امتیاز و ملاک این پاره از معرفت ها چه چیزی است؟ و راه نیل به آن ها کدام است؟ ره آورد ما در این فصل از پژوهش آن بوده که، فیلسوفان مسلمان امکان (فی الجمله یقین را پذیرفته اند و دلیل این امکان را بداهت واستدلال برهانی معرفی می کنند. در نظر ایشان شناخت های یقینی به دو دسته بدیهی و نظری تقسیم می شوند: شناخت های بدیهی اعم از وجدانیات و اولیات به ملاک بداهت، و شناخت های نظری به ملاک استدلال برهانی قابل دستیابی هستند. در فصلی دیگر از این نوشته، یعنی فصل (یقین از منظر قرآن) دیدگاه این کتاب آسمانی را درباره امکان یقین به کاوش نشسته ایم و به این نتیجه رسیده ایم که قرآن کریم، علاوه بر پذیرش امکان یقین و دعوت به تحصیل آن، سه راه: (عقل)، (وحی) و (کشف و شهود) را به عنوان راه های نیل به یقین معتبر می شناسد. و در عین حال، آفات و موانعی را فرا روی شناخت صحیح معرفی می کند؛ چنان که از زمینه هایی برای معرفت صحیح پرده بر می دارد. و بالاخره، در فصل اول به عنوان بحثی فرعی، انواع شناخت های دینی را مطمح توجه قرار داده و پرسیده ایم: آیا شریعت نسبت به آموزه های خود تحصیل یقین را طلب می کند؟ و اگر آری، گستره این طلب تا کجاست؟ اساساً چه نسبتی میان یقین منطقی و یقینی که علی الفرض مورد درخواست شرعیت است، وجود دارد؟ در این بخش نیز دستاورد ما آن بوده که شریعت نسبت به باورهای اساسی خود تحصیل یقین متعارف (یقین بالمعنی الاعم) تفصیلی، و نسبت به درستی آنچه از سوی خدا نازل شده تحصیل یقین متعارف اجمالی را طلب می کند؛ و، دست کم، نسبت به احکام عملی خود تحصیل ظن معتبر، و حتی در مواردی عمل بر طبق اصل عملی را کافی می داند.

مبناگروی با این معضل روبرو است که چگونه می‌توان معرفت و معرفت‌های عقلی را از راه منبع عقل ارزیابی کرد؟ بر اساس این اشکال، اعتبار عقل، خود از راه عقل اثبات می‌شود که این دوری آشکار است. در این نوشتار پس از تبیین و تقریر نقد پیش گفته، به بررسی و ارزیابی آن می‌پردازیم و با تأمل در تقریرهای اشکال به این نتیجه رهنمون می‌شویم که این اشکال، متوجه خود پایه‌ها و مبادی‌ و نه ابتنای گزاره‌های نظری بر مبادی بدیهی هستند. پیامد این کاوش ژرف و دشوار این است این گونه اشکالات شکاکانه را به دو گونه می‌توان پاسخ گفت: پاسخ‌هایی ویژه و پاسخ‌هایی عام. افزون بر ارائة پاسخ‌هایی ویژه با تمرکز بر معیار صدق و راه‌حل‌های اندیشمندان مسلمان در این مسأله، می‌توان پاسخ‌های نقضی وحلی عام بسیاری ارائه کرد که دسته‌ای از آن پاسخ‌ها بر استدلال‌ناپذیری و نیز شهودی بودن مبناگروی برگزیده استوار است.

حمل یکی از مباحث مهمی است که در تبیین مسائل منطقی، فلسفی و عرفانی کاربرد فراوانی دارد. این مبحث در طول زمان دچار دگرگونی های بسیاری شده است. این مقاله دیدگاه آیت الله جوادی آملی را دراین باره تبیین، آن را با دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی مقایسه می کند و نوآوری هایش را برمی شمرد. یکی از نوآوری ها این است که حمل ظاهر و مظهر، قسم مستقلی از اقسام حمل است که در تبیین منطق عرفان باید از آن استفاده کرد. تبیین آیت الله جوادی آملی از حمل ظاهر و مظهر در قاعدۀ بسیط الحقیقه، با تبیین ملاصدرا تفاوت دارد. این تفاوت از تفاوت در مبانی این دو فیلسوف در تبیین حقیقت وجود رابط، تقریر وحدت شخصی وجود و تبیین حقیقت مظاهر نشأت می گیرد.

قضایاى اوّلى، که از مهم ترین اصول اوّلیه مقدّمات برهان به شمار مى روند، نقشى اساسى در نظام معرفت شناسى مبناگرا ایفا مىکنند. برخى از حکما قائل هستند که این قضایا قابل اقامه برهان نیستند. در این مقاله، نظر آیت اللّه جوادى آملى مبنى بر استدلال ناپذیرى قضایاى اوّلى مورد بررسى قرار گرفته است. البته، چون این نظر را نخست فخر رازى و ملّاصدرا مطرح کرده اند و سپس آیت اللّه جوادى آملى آن را تکمیل کرده و به اشکالات واردشده بر آن پاسخ داده است، گذشته از بررسى تفصیلى نظر آیت اللّه جوادى آملى، دیدگاه فخر رازى و ملّاصدرا را نیز به اجمال بررسى کرده ایم. در پایان مقاله حاضر، به این نکته اشاره شده است که هیچ وجهى براى اولى الأوائل بودن اصل امتناع تناقض وجود ندارد.