آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله نقدی است بر مقالۀ «چرا معجزه راه مناسبی جهت اثبات صدق دعوی نبوت نیست؟ (انواری، 1402)» که با محوریت دیدگاه‌های ابن‌رشد، غزالی و ملاصدرا نگاشته شده بود. برای نمونه، در نقد این سخن که ایمان از راه معجزه، ایمان عوامانه است و باید از راه شهود به پیامبر ایمان آورد، باید گفت که اگر خداوند معجزات را همراه با پیامبر فرستاده، پس می‌خواهد که مردم با آن به صدق دعوی نبی ایمان بیاورند؛ پس ایمان از راه معجزه صحیح است. به علاوه، قوت ایمان لزوماً وابسته به قوت دلیل -شهود- نیست. همچنین در نقد این که ملازمه‌ای میان معجزه و ادعای نبوت وجود ندارد، باید گفت که معجزه برای اثبات نمایندگی انسانی از سوی خداوند متعال است، پس اگر معجزه بودن یک عمل ثابت شود، ادعا ثابت شده است. همچنین در نقد این سخن که راهکار عملی برای تشخیص معجزه وجود ندارد، باید گفت که این سخن با معجزه دانستن قرآن و دیگر معجزات منافات دارد. افزون بر آن، توجه به قید همراهی معجزه با ادعای الهی بودن و نیز انضمام برهان حکمت به آن، تشخیص معجزه از غیرمعجزه را امکان‌پذیر می‌سازد. نویسنده تشبه روحی به پیامبر و نیز بررسی معارف آنها را راه پیشنهادی خود برای صدق دعوی نبی معرفی می‌کند، حال آن که باید گفت معیاری برای تعیین مقدار لازم تشبه به یک نفر ارائه نشده است. ثانیاً بر فرض تحقق تشبه روحی به فرد مدعی نبوت، صرفاً از تحقق تشبه، نبوت او ثابت نمی‌شود. به نظر می‌رسد، توجه به قیود دخیل در معجزه و انضمام برهان حکمتْ راهگشای حل مشکلات موجود سر راه دلالت معجزه در صدق دعوی نبوت است.

معجزه، مهم‌ترین و مشهورترین راه تشخیص همگانی شناخت پیامبران به شمار می‌رود؛ در عین حال، راه تشخیص آن برای بشر عادی و غیرمعصوم چنان می‌تواند چالش‌برانگیز باشد که اصل آن را زیر سوال ببرد. از آنجا که متکلمان در تعریف معجزه بر ویژگی «نقض‌ناپذیری» تأکید می‌کنند، این مسئله مطرح است که چون علم بشر به آینده محدود است، او نمی‌تواند تشخیص دهد که آیا در آینده ادعای نقض‌ناپذیری معجزه از سوی پیامبر نقض می‌شود یا نه؛ ازاین‌رو، نمی‌تواند به معجزه بودن کار خارق العادۀ مدعی پیامبری یقین پیدا کند. رسالت نویسنده در این مقاله، پاسخ به این پرسش با روش تحلیلی ـ انتقادی است. بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، هرچند معجزه باید برای اثبات خود، روشن و بیّن باشد، بشر عادی می‌تواند با بررسی پیشینۀ مدعی پیامبری و نیز بررسی ادعاهای وی و عرضۀ آن‌ها بر عقل و فطرت و با ملاحظۀ حکمت الهی به معجزه‌بودن کار مدعی پیامبری پی ببرد.

انسان­ها به طور فطری میل به بقا و جاودانگی دارند. خداوند متعال نیز به انسان‌ها حیات جاودانه داده است که در سرای آخرت محقق می‌شود. از سوی دیگر، فرد متقی باید شوق رسیدن به لقای الهی در سرای آخرت داشته باشد. در این میان، چگونگی سازگاری میان طلب عمر بیشتر، هرچند همراه با طاعت در این دنیا با شوق نسبت به لقای الهی در سرای آخرت، یکی از مسائل چالشی به شمار می‌رود. رسالت این نوشتار، پاسخ به این مسئله با روش عقلی و نقلی است. شواهد عقلی و نقلی برای هر دو طرف ماجرا وجود دارد. نویسنده پس از بیان مبانی و مقدمات لازم برای پاسخ به این پرسش، به این نتیجه می‌رسد که دعا برای طول عمر بیشتر جهت بندگی خداوند متعال، امری ارزشی است و فقدان آن، نقص به شمار می‌رود.

«عقل‌ورزي» يکي از مباني مهم هر مکتب فکري است و توجه لازم يا غير لازم يا کمتر از حد لزوم نسبت به آن مي‌‌تواند نظريات برآمده از هر مکتب را تحت‌الشعاع قرار دهد. به ديگر سخن، يکي از راه‌هاي ارزيابي نظريات يک مکتب ارزيابي مباني آن، و يکي از مهم‌ترين مباني، بهره‌‌گيري بايسته و شايسته از عقل است. اگرچه وهابيت از اين نظر همواره از سوی محققان نکوهش گردیده است، اما به نظر مي‌رسد مي‌توان نگاه دقيق‌تري به جايگاه مسئله عقل در منظومۀ فکري آنها انداخت و نقدهاي بينادي‌تري نسبت به آنها داشت. اين نوشتار بر آن است تا با روش تحلیلی ـ انتقادی جايگاه عقل را از منظر وهابيت در هفت محور (قواعد عقلي، حسن و قبح عقلي، عقل‌ ابزاري، عقل منبعي، تعارض عقل و نقل، تقدم نقل بر عقل، و مخالفت با برخي علوم عقلي) بررسي کند. براساس يافته‌هاي اين پژوهش، مهم‌ترين ايراد بر آنها در حوزۀ تعارض عقل و نقل، حسن و قبح عقلي و نيز مخالفت با برخي علوم عقلي است. علاوه بر آن ايشان در حوزۀ عقل منبعي نيز تلاش وافري از خود نشان نداده‌اند.

بشر همواره در طول تاريخ حيات خود به تصرفات مختلف در طبيعت اقدام کرده و با استفاده از علم و قدرت خود قواي طبيعت را مسخر خود قرار داده است. هرچه شناخت انسان از اسرار آفرينش افزايش يافته، امکان تصرف او در ساختار طبيعي موجودات نيز مضاعف شده است. با توجه به اينکه همة موجودات، نشانه‌هاي الهي و مظاهري از حکمت و قدرت و علم و تدبير و ارادة او به‏شمار مي‏روند، از منظر دين‏شناختي تصرفات بشر در مخلوقات، چه تبييني دارد؟ نوشتار پيش‏رو با بررسي مهم‏ترين شيوه‏هاي سنتي و نوين ايجاد تغيير در ساختار موجودات، رويکرد نظري انديشمندان اديان بزرگ الهي را مورد کاوش قرار مي‏دهد. حاصل اين پژوهش ترجيح رويکرد جواز تصرف طولي و عدم جواز تصرف عرضي در ساختار طبيعي موجودات از نظر اسلام است. در اديان ديگر نيز هرچند در جواز يا عدم جواز تصرف، اختلاف وجود دارد، ولي حضور کم‏رنگ اين اديان در عرصه اجتماعي بشر، پذيرش نقش ابزاري طبيعت براي انسان و در نتيجه جواز هرگونه تصرف در ساختار طبيعي مخلوقات را براي پيروان اين اديان هموار کرده است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است.

آموزۀ «عصمت» هيچ‌گاه تازگي خود را از دست نداده است. در اين ميان، يکي از حوزه‌هاي مسئله عصمت، حوزۀ «عصمت از گناه» است. درباره حقيقت «عصمت از گناه» ديدگاه‌هاي متنوعي ارائه شده است. اگرچه غالب متکلمان شيعه بر موهبتي ‌‌بودن مقوله عصمت پيامبران و امامان تأکيد کرده‌اند، اما به چگونگي هبۀ اين موهبت از سوي خداوند کمتر توجه شده است. آيا خداوند متعال يک‌بار اين موهبت را به پيامبر و امام مي‌دهد و او خود از اين موهبت بهره برده، خود را از گناه مصون مي‌دارد؟ يا آنکه خداوند متعال دمادم اين موهبت را ارزاني مي‌دارد؟ اين نوشتار در پي بررسي چگونگي هبۀ عصمت از سوي خداوند بر مبناي آيات و روايات است. آيات و روايات مرتبط با اين موضوع نشان می‌دهد خداوند متعال همواره پيامبران و امامان را زير چتر حمايت خويش نگه ‌داشته و چنين نيست که يک‌بار عصمت را به ايشان هبه کند و آنها از آن پس بتوانند خودشان از گناه بپرهيزند.

امروزه جریان وهابیت به یکی از خطرناک‌ترین جریان‌های درون اسلام تبدیل شده است. تمایز اصلی این جریان از دیگر جریان‌های فکری اسلامی، در نوع نگاه آنها به مسئله توحید بر می‌گردد. آنها توحید را به سه قسم تقسیم می‌کنند که یکی از مهم‌ترین انواع توحید، توحید اسماء و صفات است. مسئله تحقیق این مقاله، بررسی دقیق دیدگاه وهابیان در مسئله توحید اسماء و صفات است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه آنان خواهیم پرداخت. براساس یافته‌های این تحقیق، وهابیان هر آنچه در قرآن و سنت معتبر، به خدا نسبت داده شده را بدون هیچ‌گونه تأویلی پذیرفته و دیگران را به گمراهی در این مسیر متهم می‌کنند. غالب منتقدان جریان وهابیت، آنها را به سبب داشتن همین باور، فرقه‌ای تشبیهی و تجسیمی می‌دانند. علاوه بر این با مراجعه به متون اصیل وهابیت و تحلیل سخنان آنها، می‌توان با توجه به اصول و قواعد بنیادین معرفت‌شناسی، نظریۀ آنها را نامعقول و متناقض با مبانی خودشان نشان داد.

در سير تاريخ کلام اسلامي، سه موضع جبر، تفويض و امر بين‌الامرين در قبال رابطة اختيار انساني يا ارادة الهي شکل گرفته است. با مراجعه به متون روايي درمي‌يابيم که اهل‌بيت(ع) امر بين‌الامرين را در برابر دو انديشه جبر و تفويض، قرار داده‌اند و هدف از اين پژوهش، فهم آموزة‌ مذکور از روايات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه‌اي و تشکيل خانوادة حديثي پيرامون ديدگاه امر بين‌الامرين و تحليل اين روايات، بيان مي‌کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بين‌الامرين را در سه سطح تبيين تمثيلي، تبيين حداقلي و تبيين فاعليت طولي با توجه به ظرفيت فکري مخاطبان، ارائه کرده‌اند. بالاترين سطح تبيين يعني فاعليت طولي، از روايات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بين‌الامرين توجيه پذيرند، استنباط مي‌شود. تبيين فاعليت طولي يعني دريافت آن‌به‌آن استطاعت و ارادة انسان از جانب خداوند متعال، بالاترين سطح تبييني اين آموزه در روايات به‌شمار مي‌آيد.

لزوم افضلیت به معنای برتری، یکی از شرایط امامت در مکتب تشیع است. برخی اهل‌سنّت نیز همچون شیعه در این باره می‌اندیشند. مدعای اصلی آن است که امام باید برتر از افراد امتش و یگانۀ روزگار در دوران امامتش باشد. اما پرسش اصلی نگارنده در این نوشتار، از جنس دیگری است. نویسنده به دنبال تعیین گسترۀ افضلیت امام _ با محوریت امامت عامه، نه فقط امامان اهل‌بیت علیه السلام _ است. این‌که امام باید افضل و برتر از دیگران باشد، سخنی است و این‌که او باید در چه اموری افضل باشد، سخنی دیگر که همین، دغدغۀ نویسنده در این مقاله است. دیدگاه‌های متنوع و متفاوتی از متکلمان شیعی ارائه شده است که خالی از ابهام نیستند. در این نوشتار، اشاره‌ای کوتاه به لزوم افضلیت امام شده، آن‌گاه با روش عقلی _ نقلی بر تبیین گسترۀ افضلیت امام تمرکز شده است. بر اساس مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش، امام باید در آن اموری برتر از دیگران باشد که برای همان امور به امامت برگزیده شده است؛ هرچند امامان اهل‌بیت علیه السلام در امور دیگری نیز سرآمد دیگران هستند.

مسئلۀ تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد از مسائل بین رشته‌ای میان کلام و فقه است. در این باره، اندیشوران شیعه با اشاعره ـ که بر عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد پافشاری می‌کنند ـ اختلاف نظر دارند، از سوی دیگر خود نیز، یکسان نمی‌اندیشند. برخی بر تبعیت مطلق احکام از مصالح و مفاسد تأکید دارند و برخی نیز تبعیت نسبی احکام از مصالح و مفاسد را باور دارند. آنچه این نوشتار در پی آنهاست، در پی نشان‌دادن تأثیر مبانی کلامی در حل این مسئله است. به نظر می‌رسد برای حل این مسئله باید تکلیف خود را با چهار مبنای مهم کلامی و عقلی روشن کنیم: حسن و قبح ذاتی یا شرعی؛ عدل الهی، هدف‌مندی خداوند در افعال و استحالة ترجیح بلامرجح. نویسنده با نشان دادن چگونگی تأثیر این مبانی در حل این مسئله، در نهایت نظریۀ تبعیت مطلق احکام از مصالح و مفاسد را برگزیده است.