آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با آن که قرآن سیمای خود را در آین? دیده و دل بشریت، تصویر یک منادی وحدت و پیوند‌بخش جامع? انسانی فرا می‌نماید، حاشیه‌هایی پر چون و چرا از پارینه‌ترین روزگار از سوی مسلمانان، سای? سختْ سنگین خود را بر این کتاب آسمانی افکنده که یکی از آن‌ها، فراوانی و گوناگونی قرائات و اختلاف آن‌ها است. این پدید? ناخجسته در درازنای تاریخ، مباحثی تلخ و تند را در پی آورد و به گسستگی و درگیری مسلمانان انجامید؛ گسستگی‌ای که با پیوستگی و توحید کلمه‌ای که قرآن و اسلام به ارمغان آوردند، باورناپذیر و نابرتافتنی می‌نماید؛ اما آنچه پژوهشگر را بیش از باورناپذیری اختلاف قرائات و نیز وفور قاریان، در شگفت می‌کند، پادرمیانی ظاهری و دور از انتظار روایات برخی از پیشوایان شیعه (ع) - به ویژه شش پیشوای نخست - لابه‌لای روایات قرائی است که چه با روح حاکم بر قرآن و چه با رویکرد ائمه (ع) همخوانی ندارد.ولی نگاهی ژرف‌تر به جلو? وحدت‌آفرین قرآن در معرفی‌هایی که خود از خود و ائمه (ع) از آن دارند و نیز واکاوی رویکرد پیوندبخش ائمه (ع) در راستای کارکرد مکملی آنان در کنار قرآن، پذیرش قرائات اهل بیت (ع) را با دشواری رو به رو می‌کند؛ چنان‌که ضرورت سنجش حدیث با قرآن و برهان عقل، کاوشی در رویکرد برخی قرآن‌پژوهان به روایات اهل سنت، جستاری استوار در شیو? نام و کنیه‌گزینی تازیان و سرانجام، نقش حکومت‌ها در دامن زدن به ناسازواری‌های علمی، این دسته از روایات را ناپذیرفتنی‌تر می‌سازد.ژرفساخت بنیادینِ آنچه فرارو دارید، گزارش چند و چون این روایات در برخی قرائتنامه‌های شیعه و سنی و نیز بررسی انداز? درستی یا سستی آن‌ها بر اساس سنجه‌های عقلی و نقلی و با پرتو افکنی به گوشه‌ای از تاریخ پر فراز و نشیب فرود آمدن و گردآوری قرآن و فرهنگ زیست تازیان است.

تاریخ رجال شیعه پیش از اصول اولیه رجالی از جهات مختلف روشن نیست و هر آنچه هست مروری گذرا و بنیاد نهاده بر حدس، بر درون‌مایه آن‌هاست. در راستای بازسازی منابع رجالی و نگارش تاریخ رجال شیعه، بازیابی آثار جبریل‌بن‌احمد فاریابی- به عنوان یکی از اساتیدِ خراسانی پر بسامد کشی و صاحب کتاب رجالی- مهم به نظر می‌رسد. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از شیوه‌هایی چون تحلیل اسناد و یافتن حلقه مشترک و تبیین روابط معنایی میان روایات سعی دارد تا شخصیت روایی و رجالی جبریل و آثار وی را بازیابی کند تا از این منظر الگو و مبنای وی در نقل روایات به عنوان یک رجالی نص‌گرای متقدم را کشف کند. بدین روی با ارزیابی روایات او از هریک از مشایخ؛ استناد وی به کتاب «الرجال» محمدبن‌عیسی به شکل سماع و «المذمومین و الممدوحین» محمدبن‌عبدالله‌بن‌مهران مشخص شد. این پژوهه ضمن تحلیل گرایش فاریابی به اندیشه‌های کلامی محمدبن‌عیسی و مخالفت وی با دیدگاه کلامی و حدیثی زراره، بهره‌گیری از منابع غالی و عدم انتساب کتاب مفاخر الکوفه و البصرة به وی را نشان می‌دهد. نوشتار حاضر ضمن تبیینِ رویکرد وی به عنوان یک رجالی نص‌گرای مبنامند؛نشانگر آن است که کشی با توجه به شیوه تحدیث و اندیشه‌های جبریل؛غالباً از منقولات وی در شرح روایات دیگر بهره‌ برده و کمتر به نقد آن‌ها پرداخته است.

تجربه‌های درونی‌ـ عرفانی سالکان که بر اساس مجاهده (مراقبات معنوی) شکل می‌گیرد، سبب‌ساز گشودن باب فهم و تأویل شهودی جدیدی بر آن‌ها می‌گردد. زبان و نوع گفتمان انتخابی، برای بیان این کشف و شهودها متفاوت است. از سدۀ چهارم تا نهم هجری، تفاسیر صوفیان سهم منحصربه‌فردی در تفسیر قرآن به خود اختصاص دادند. در سنت دوم عرفانی که از سدۀ هفتم آغاز می‌شود، حصول معرفت با هستی‌شناسی پیوند می‌خورد. در این میان، عبدالرزاق کاشانی (م730) در تأویلات که تفسیری انفسی با رویکردی فلسفی‌‌عرفانی است، شناختِ بطن قرآن را تأویل می‌داند و در مواردی از جمله تأویل‌ناپذیر بودن آیه، اصطلاح «تطبیق» را به کار می‌گیرد. آن‌طور که خود کاشانی اشاره کرده، در موارد اندکی این تطبیق‌ها را به کار گرفته است تا راه سلوک را به تازه‌کاران نشان دهد و زمینۀ ترقی و تنشیط آن‌ها را فراهم گرداند. هرچند قبل از وی تأویل‌هایی از جنس انطباق قصص قرآنی با قوای روحی بی‌سابقه نبوده، به نظر می‌رسد عبدالرزاق تطبیق را با کارکردی خاص و شاید به‌عنوان مبنایی برای تأویل به کار گرفته است. این پژوهش با روشی توصیفی‌تحلیلی نمونه‌های به کار گرفته شدۀ اصطلاح تطبیق در این تفسیر را بررسی کرده است تا حیطۀ معنایی دقیق این اصطلاح و ارتباط تطبیق با تأویل را روشن سازد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، اصطلاح تطبیق در تأویلات غیر از تأویل است و محور اصلی کاربرد این اصطلاح نزد کاشانی، خودشناسی یا وجودشناسی صوفیان ـ تأثیر متقابل عناصر وجودی انسان در هنگام اوج یا سقوط روحی ـ است.

علامه سیدمرتضی عسکری از محدثان معاصر است که با همتی بلند و از رهگذر بررسی و تحلیل روایات به پیگیریِ ریشه‌ی اختلافات بین مذاهب اسلامی پرداخته است. افزون بر ایران آثار ایشان در سایر کشورهای اسلامی نیز مخاطبانِ بسیاری از جمله در میان علما پیدا کرده است. این حدیث‌پژوه در تحقیقات علمیِ خود با جمع همه‌ی روایات ذیل یک موضوع از اصیل‌ترین منابع حدیثیِ اهل‌سنت به پاسخ‌گوییِ شبهات در مورد مکتب اهل‌بیت پرداخته و کوشیده است بسیاری از اختلافات را بر اساس مشترکات میان مذاهب اسلامی از میان بردارد. وجود کاستی در آثار مکتوبِ شخصیتی مانند علامه عسکری به ویژه آثاری با این تنوع موضوعی امری طبیعی است. نقد ناکافی روایات صحیح از نظر اهل‌سنت در پاره‌ای موارد، رد یک باور بدون استناد به همه‌ی ادله‌ی طرف مقابل و به اشتراک‌ نگذاشتن چگونگی فهم و نقد روایات در برخی موضوعات از جمله کاستی‌های آثار ایشان است.

نویسندگان در مقالۀ حاضر می‌کوشند از زاویه‌ای جدید و نو، به چگونگی انتقال اخبار اهل تسنن به تشیع و پیامدهای آن بپردازند. به گمان نویسندگان این نوشتار، وجود برخی از راویان مشترکِ مؤلفان جوامع حدیثی از علل انتقال اخبار اهل تسنن به تشیع است. آنان با مطالعۀ موردی جِعّابی از مشایخ مشترک شیخ صدوق و روایات منقول از او در کتب وی سعی کرده‌اند تا شواهدی برای ایدۀ یاد‌شده فراهم کنند. برای این منظور، پس از کاوش در احوال جِعّابی و توثیقات او در فریقین، به بررسی دو خبر منقول از او در باب تحریف قرآن و جهاد در کتب صدوق پرداخته شده است. این دو خبر به واسطۀ او از جوامع حدیثی اهل سنت به کتب شیعی منتقل شده است که با مبانی امامیه سازگار نیست. همچنین به خلط راویان مشترک در سند و متن حدیث به عنوان یکی از زمینه‌های انتقال اخبار توجه شده است.

سده دوم هجری و دوران دو امام بزرگ شیعی امام باقر و امام صادق عصر رویارویی جریان‌های فکری و عقیدتی با همدیگر است. نزاع امویان با عباسیان در عرصه قدرت سیاسی و حاکمیتی، برداشت‌های ناصواب از آیات قرآن و برخی روایات پیامبر ; بروز و ظهور اندیشه‌های گونه‌گون در عرصه‌های کلام اسلامی را موجب گردید. از سوی دیگر امام باقر به مثابه حافظ و مرجع فکری- دینی مسلمانان و به ویژه تفکر شیعی اثنی‌عشری نمی‌توانست در برابر این اندیشه‌ها بی‌تفاوت باشد. پنجمین امام شیعه با الهام از آموزه‌های قرآن و روایات ائمه پیش از خود و با عنایت به این‌که ایشان میراث‌بر مکتب فکری نبوی و علوی بود، در زمینه‌های توحید، ایمان، قضا و قدر و امامت مواضعی را اتخاذ کرد که با مبانی و دیدگاه‌های فکری جریان‌های رقیب همچون معتزله، خوارج، مرجئه و سایر مکاتب فکری دیگر کاملاَ مخالفت و مباینت داشت. این پژوهش بر اساس روش توصیفی و تحلیلی احادیث امام باقر را در این زمینه‌ها مورد بررسی قرار داده و فاصله عمیق آن را با آنچه بر اساس روش صحیح است از آیات قرآن و سایر روایات پیش از امام به دست می‌آید، نشان داده است.

محمدهادی معرفت (1309-1385ه.ش) از قرآن‌پژوهان معاصر و برجسته شیعی می‌باشد که به‌ویژه با تألیف کتاب گرانقدر «التمهید» در حوزه علوم قرآنی و ارائه نظریات بدیع شناخته شده است. وی بر پایه سه منبع اصلی مورد استفاده‌ خود، یعنی قرآن، تألیفات حدیثی و اسناد تاریخی، بر آن است تا گره‌های موجود در مفاهیم قرآنی را با محوریت آیات باز نماید. مرحوم معرفت با توجه به سابقه علمی خود در این زمینه، تلاش دارد به ارائه پیشنهادات بدیع و مستدل در مصادیق مختلف علوم قرآنی بپردازد. در این مقاله بر زمینه‌های تدوین نظریات علوم قرآنی آیت الله معرفت و به‌طور خاص، بر ابعاد تاریخی، کلامی، عصری-اجتماعی مورد نظر ایشان تمرکز نموده و در پی آن هستیم که نشان دهیم رویکردهای «حفظ تراث»، «نوآورانه»، «شبهه‌‌شناسانه و پاسخ‌گویانه» و «وحدت‌گرایی» در مطالعات و آرای قرآنی وی نقشی بسزا داشته است. نوشتار حاضر با بررسی زمینه‌های شکل‌گیری نظرات قرآنی مرحوم معرفت از محیط، مکتب، منابع و فضای حاکم بر اجتماع نتیجه‌گیری نموده که به میزان اثرپذیری مرحوم معرفت از بسترهای مذکور و اثرگذاری بر جریان‌های عصری غالب، رویکردهای متفاوتی از جانب ایشان اتخاذ شده است.

یکی از عوامل مهم در ایجاد افتراء به شخصیت رسول ­اکرم (ص) توسط مستشرقان معاند، ناآگاه یا کج فهم، وجود اشکالات فراوان در روایات اسلامی است که به فعالیت­های فقه ­الحدیثی توسط محدثان و متخصصان این فن نیاز دارد. عمده این روایات که مربوط به عامه مسلمانان است و برخی از آن روایات به جوامع حدیثی شیعه نیز وارد شده است، از لحاظ سندی و متنی اشکالات فراوانی دارد. در رابطه با ازدواج رسول اکرم(ص) با زینب بنت جحش روایات مربوطه معضلات عدیده­ای را در فهم دقیق آن واقعه ایجاد نموده و لازم است این بار با نگاه منتقدانه به منابع حدیثی، شیوه دیگری از تحلیل افسانه ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش در پیش گیریم. در این پژوهش نقد روایات مربوطه با روش تحلیل محتوا با این هدف صورت گرفت که راه بر نقد نادرست مستشرقان دیگر بسته شود.

معروف ترین آثار قدما در زمینه متشابهات کتاب «متشابه القرآن» عبد الجبار و «متشابه القرآن و مختلفه» ابن شهرآشوب مازندرانی است. تعاریف آنان از محکم و متشابه مشترک بوده و بر لزوم پی بردن به مقصود آیات متشابه، به کمک دیگر ادله و رجوع به محکمات استوار است.در مبانی تفسیری عبدالجبار معتزلی، عقل، مقدم بر نقل است، اما در دیدگاه ابن شهرآشوب، عقل و نقل مکمل یکدیگرند. هر دو مفسر، در آیات 22 و 23 قیامت، «نظر» را به معنای انتظار دانسته اند. البته عبدالجبار در آیه 5 طه «استواء» را به معنای استیلاء و اقتدار گرفته اما ابن شهرآشوب با استناد به روایتی از امام صادق× به معنای نسبت یکسان با همه چیز می داند. از این رو عبدالجبار غالباً با محوریت عقل و بی اعتنایی به روایات، اما ابن شهرآشوب، با بهره گیری از گفتمان کلامی اهل بیت^ به تأویل آیات صفات خبری خداوند پرداخته اند.