آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مسائل کلامی که از دیرباز نزد متکلمان مسلمان مورد مناقشه بوده، تلاش در فهم معنای عصمت پیامبران و ائمه و چگونگی آن است؛ به گونه ای که در تبیین موضوع عصمت با رویکردها و سازوکارهای متفاوتی مواجهیم که در صورت اعتقاد به هر کدام، این مفهوم دارای ساختاری متفاوت از دیگری خواهد بود؛ چنانچه اگر برداشت از عصمت با نگرشی غیرقابل توصیف با ادراک بشری همراه باشد، تنها دارای مفهومی افاضه ای است؛ ولی اگر با نگرشی اکتسابی و تجربه مند همراه گردد، معلول دو پدیده علم و اراده و دسترسی به آن در مراتب متفاوت ممکن خواهد بود.در این مقاله سعی شده با کاوش در اندیشه اندیشمندان شیعی، دیدگاه هایی که ایشان از مفهوم عصمت ارائه داده اند، بررسی گردد و در پایان بر این باور تاکید می نماید که عصمت خصیصه ای متعالی است که نه تنها معصوم را از دیگر همنوعان خود متمایز نساخته است، بلکه این ویژگی برای او از کمالات اختیاری به شمار می آید.

ابتدایی ترین نگاه به آیه لایمسه الا المطهرون چنین می نماید که منطوق آیه در بیان حکم حرمت تماس بدون طهارت با نوشتار قرآن باشد. تامل در اندیشه و سخنان کسانی که قایل به این حرمتند، نشان می دهد که مطالعه آنها حصر توجه به ظاهر آیه است، در حالی که تامل در مفهوم و محتوای این آیه با توجه به آیات پیش و پس آن و ژرف اندیشی در معانی واژگان مورد نظر، مفهومی را فراتر از آنچه فقیهان یاد کرده اند فراروی پژوهشگر می نهد. کوشش ما در این مقاله بر این است که پیش از هر چیز، واژه قرآن و مدلول واقعی آن را در عصر نزول وحی تبیین نماییم، سپس به نکاتی درباره مرجع ضمیر «لایمسه» و مفهوم واژه «مطهرون» و اراده ای که از کاربرد تعبیر منفی «لایمسه» شده است، اشاره نماییم.

نگرش امیرالمؤمنین علیه السلام به موضوع کمال، نگرشی خاص است. بیاناتی از حضرت در مورد "کمال" وارد شده است که بعضاً نظیری در دیگر سخنان معصومین ندارد. از جمله این‌که کمال در دنیا مفقود است، که برای فهم این سخن باید به اقسام دنیا که عبارتند از دنیای ممدوح و مذموم و نیز رابطه بین دنیا و آخرت توجه نماییم. در یک نگرش کلی می‌توان گفت که کمال در عرصه‌های مختلف مورد توجه آن حضرت قرار گرفته است که در قالب نگرش ایجابی و نگرش سلبی قابل تبیین است. اما نگرش ایجابی امیرالمؤمنین به بحث کمال، شامل چندین جهت است. یک جهت، توجه به ارزش ذاتی انسان دارد که همانا عقل و خرد اوست. جهت دیگر وجه ایجابی کمال مربوط به رابطه زبان و قلب است. زبان انسان تابع قلب اوست و اگر آدمی بخواهد شخصیتش را حفظ کند، باید مواظب قلب خویش باشد، چرا که زبان مظهر قلب آدمی است. درنتیجه اگر کسی از لحاظ دل، دلیر و از جهت زبان گویا باشد، هم از جهت قلب در معرفت خدا و حمایت از یاد او موفق است و هم از لحاظ زبان در نشر معارف دینی و تزکیه نفوس و خدمت به جامعه کامیاب.

از نگاه «یوهان گالتونگ» جنگ صرفاً یک شکل از خشونت است و صلح با ترک مخاصمه به دست نمی‌آید، بلکه در نبود خشونت محقق می‌گردد. گالتونگ خشونت را «اختلال و آسیب قابل اجتناب در مسیر تأمین نیازهای اولیۀ انسان‌ها» می‌داند. از این دیدگاه، خشونت بی‌عدالتی است و هر خشونتی سرآغاز زنجیرۀ خشونت‌های بعدی می‌شود. پس برای رسیدن به صلح باید چرخۀ خشونت قطع شود و این امر جز با برچیده شدن مناسبات ناعادلانه و تبعیض‌آمیز در میان ملت‌ها محقق نمی‌شود. از نظر او، فرهنگ منشأ این نوع مناسبات است و دین که از مؤلفه‌های اصلی فرهنگ است، نقش مهمی در برقراری صلح یا رواج خشونت دارد. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر این است که نیازهای اولیه و اساسی انسان در آموزه‌های قرآنی چه جایگاهی دارند؟ آیا این نیازها در قرآن محترم شمرده و به رسمیت شناخته شده‌اند؟ پاسخ مثبت به این پرسش به معنای صلح‌محور بودن و پاسخ منفی به آن به معنای خشونت‌محور بودن آموزه‌های اسلامی ـ قرآنی خواهد بود. این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، در پایان نتیجه می‌گیرد که نیازهای اولیه و اساسی انسان از جایگاه والایی در قرآن برخوردارند و قرابت مفاهیم «فساد» و «سیئه» با «خشونت» و قرابت مفهوم «محاربه به قصد فساد فی‌الارض» با «تروریسم»، نشان‌دهندۀ عزم اسلام برای مبارزه با خشونت و تروریسم است.

جود خشونت، صلح محقق نمی‌شود. خشونت فرهنگی و ساختاری، دو مانع اصلی برای دست‌یابی به صلح پایدار در جوامع و در سطح بین‌المللی هستند. خشونت فرهنگی به جنبه‌هایی از فرهنگ اشاره دارد که خشونت را توجیه می‌کنند یا به آن مشروعیت می‌بخشند و دین می‌تواند یکی از منشأهای خشونت فرهنگی باشد. خشونت ساختاری به تبعیض، محرومیت و ممنوعیت‌های نهادینه شده در جامعه اشاره دارد؛ خشونت ساختاری در ساختارها نهفته است و در توزیع نابرابر قدرت، منابع و فرصت‌ها نمایان می‌شود. پژوهش حاضر از نوع کیفی است و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بازخوانی آیات قرآنی مرتبط با صلح و خشونت می‌پردازد تا موضع قرآن را درباره این دو مقوله (بر مبنای تعریف و گونه بندی یوهان گالتونگ) به دست آورد. در این راستا آیات مربوط به اصول دین اسلام، اخلاق و معنویت اسلامی، هدف بعثت پیامبران الهی و شیوه‌های دعوت به دین را انتخاب و نسبت آن‌ها با صلح و خشونت را بررسی می‌کند. همچنین به مقایسه تطبیقی ویژگی‌های طاغوت وساختار اجتماعی جامعه تحت سلطه فرعون با مؤلفه‌های خشونت ساختاری پرداخته، نتیجه می‌گیرد اصول اسلام و دیگر آموزه‌های قرآنی - اسلامی صلح محور و خشونت ستیز بوده، پایه‌های محکمی برای صلح فرهنگی هستند اماخشونت فرهنگی و خشونت ساختاری را نفی کرده، آن‌ها را برنمی‌تابند.

مبحث تناسب آیات و سور قرآن و وحدت موضوعی سوره های قرآن کریم، از جمله مباحث بحث بر انگیز در میان مفسّران و دانشمندان علوم قرآن بوده که همواره موافقان و مخالفان زیادی داشته است. یکی از نظریه پردازان و مدافعان سر سخت این علم، برهان الدین ابی الحسن ابی بکر بقاعی، از مفسّران قرن نهم هجری است. در این نوشتار سعی شدهروش تفسیری وی در تفسیر نَظمُ الدُّرَرِ فی تَناسُبِ الآیاتِ وَ السُّوَر مورد تحقیق قرار گیرد. به همین منظور علاوه بر بررسی دیدگاههای وی در زمینه های مختلفی همچون فقهی، اصولی، کلامی، فلسفی، عرفانی و. . . روش وی در زمینه ایجاد تناسببین آیات و سور که هدف اصلی او از نگارش این تفسیر بوده، به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بررسی روش بقاعی در این موضوع نشان می دهد، بقاعی کار بزرگی را انجام داده و بنا بر اظهار خودش برای نگارش این تفسیر رنج زیادی را متحمل شده است. او به تناسباتی اشاره می کند که نشان از تأمل و تدبّر او در آیات و انس او با کلام الله دارد. پی بردن به فلسفه چینش آیات در سور، پی بردن به حکمت تعداد آیات در سور، پاسخ به نقد مستشرقان و شبهه‌سازان پراکنده‌ بودن قرآن، تقویت نگرش کل گرایانه در تفسیر و رسیدن به فهم های جدیدی از قرآن را می توان از جمله رهیافتهای بقاعی دانست. البته با توجه به حجم سنگین کار او در این زمینه و هدف او برای برقراری تناسب بین همه آیات و سور، به نظر می رسد در مواردی دچار تکلّف شده است.

روابط زن و مرد که در جوامع پیشرفته امروزی و با ظهور صنعت از پیچیدگی خاصی برخوردار شده است، با ظهور فمینیسم و توسعه ی آن به کشورهای مسلمان، متفکران اسلامی را به چاره اندیشی و پاسخ به شبهات مطرح واداشت.این پژوهش بر آن است که با استناد به آیات قرآن و روایات منقول از پیامبر اسلام و ائمه طاهرین علیهم السلام،جایگاه و روابط زن و مرد را در صورت نامحرم بودن و در ارتباط با همسر خود از منظر قرآن کریم مورد نقد و بررسی قرار دهد. این پژوهش به روش اسنادی- کتابخانه ای تدوین یافته و از نظرات مفسران استفاده گردیده است؛ ضمن آنکه از روایات معصومین علیهم السلام در تحلیل بررسی های صورت گرفته و یا در تعیین مصادیق و جزئیات،بهره گرفته است.در این پژوهش، پس از بیان کلیات، به مفهوم شناسی روابط، ضرورت و ضابطه مندی آن بر اساس وحی الهی پرداخته شده است. مقصود از روابط در اینجا روابط متقابل و اجتماعی است که حامل معنا و پیام است.در فصل سوم، مسئله ی جایگاه زن و مرد در قرآن کریم مطرح شده و آفرینش مستقل زن از مرد، سرشت و توان عقلی برابر او با مرد مورد بررسی قرار گرفته و آیات مربوطه و روایات نقل شده از شیعه و سنی مطرح گردیده و نظرات مفسران مورد نقد واقع شده است.در این فصل به گفتمان مردانه درقرآن کریم پرداخته شده و بیان گردیده که از این امر نمی توان شرافت و برتری مردان را بر زنان ثابت نمود.در فصل چهارم به روابط زن و مرد نامحرم پرداخته شده است و جنبه های مختلف ارتباط گفتاری و غیر گفتاری مورد ارزیابی قرار گرفته است. محدودیت ارتباط زن و مرد نامحرم با یکدیگر، گسترش عفاف و دوری از مسائل تحریک کننده در جامعه، از منظر قرآن كريم نتیجه ای است که این فصل در برداشته است. منفعت جامعه و به خصوص زنان از این دستورات حکمتی است که در ورای این محدودیت ها نهفته است.در فصل پنجم به روابط زن و شوهر در محیط خانواده پرداخته شده است. اهمیت حفظ و تقویت نهاد خانواده، باعث شده که این جامعه ی به ظاهر کوچک، مورد حساسیت شریعت اسلام واقع شود و قرآن کریم و سخنان معصومین علیهم السلام ، به ذکر مسائل خانواده و ارتباطات خانوادگی بپردازند و با بیان جزئیات و مصادیق در تمام زمینه های ارتباطی رهنمودهای لازم را بنمایند تا با عمل به این دستورات و سفارش ها، از فروپاشیاین نهاد مهم اجتماعی جلوگیری شود.

برگزیدگی در قرآن کریم از موضوعات بسیار گسترده و عمیق است اما علی رغم گستردگی آن کم تر مورد توجه بوده و اغلب به صورت پراکنده و بدون توجه به نظام و همبستگی معنایی که بین مفاهیم کلیدی آن وجود دارد، بدان پرداخته شده است. پژوهش حاضر درصدد بررسی موضوع برگزیدگی به روشی منسجم و نظام مند است تا مشخص سازد، واژگان کلیدی مفهوم برگزیدگی در قرآن کریم چیست؟ دیدگاه قرآن کریم نسبت به برگزیدگی چیست؟ علل و عوامل گزینش از منظر قرآن کریم چیست؟ مفهوم کانونی برگزیدگی در قرآن چیست؟ چگونه می توان به ترسیم شبکه معنایی رسید؟ این پژوهش مفاهیم کانونی برگزیدگی را استخراج نمود؛ مفاهیمی چون اصطفاء، اجتباء، ارتضاء، اختیار، اصطناع، آثر، خلائف و خلیفه، فضل و تفضیل و از روش معناشناسی بهره گرفت تا در کنار گونه های مختلف معناشناسی، بالاخص معناشناسی لایه ای و مکاتب آن، موضوع برگزیدگی را کنکاش نماید. معناشناسی با دو نگاه جزء نگر و کل نگر سعی نمود تا در گام نخست در پس نگاه جزء نگر با تبارشناسی مفاهیم کانونی به معنای لغوی و اصطلاحی آن دست یابد و در گام دوم به کشف روابط بینامتنی که شامل یافتن سیاق، روابط همنشینی و سایر روابط درونی موثر با تک تک مفاهیم کانونی است رسد و در نگاه کل نگر پس از بررسی مولفه های معنایی که شامل روابط بین مفاهیم کانونی با سایر مولفه های درونی است به ترسیم میدان معناشناختی برگزیدگی و در نهایت از موازنه و همبستگی مفاهیم کانونی با یکدیگر به ترسیم شبکه معنایی برگزیدگی در قرآن کریم نائل گردد.یافته های این پژوهش به دو دسته جزیی و کلی تقسیم گردید؛ یافته ها و نتایج جزیی برگزیدگان الهی را معرفی نمود و نشان داد هر مفهوم کانونی با بسیاری از مفاهیم والا همچون ابتلاء، هدایت، امام، یقین، رشد، امر، دین، حبّ، غفران، اخلاص، علم، جهل، عرضه اسماء، رسل، بینات، تکلم و...که از موضوعات اصیل دین مبین اسلام است همنشین شده است و از طرفی عکس العمل برگزیدگان در برابر این گزینش، اسماء الهی حاکم بر فضای آن، دعا و درخواست هایی که برگزیدگان از خداوند داشته اند، دامنه برگزیدگی، ثمره برگزیدگی، ثمره عدم برگزیدگی، لوازم برگزیدگی، واژگان مترادف و متقابل با مفاهیم کانونی، انفعالات و برخوردهای به عمل آمده با این گزینش را مشخص ساخت و توانست حول هر مفهوم کانونی میدان معناشناختی آن را ترسیم نماید. یافته کلی این پژوهش حبّ و عشق الهی را به عنوان مفهوم کانونی برگزیدگی در قرآن کریم معرفی نمود و به این نتیجه رسید که در قوس صعود مقاماتی چون اصطفاء، اجتباء، ارتضاء، اختیار، خلافت و...ظهور می یابد و ولایت، نبوت، رسالت و امامت از ویژگی برگزیدگان الهی می گردد و در پایان شبکه معنایی برگزیدگی را با مفهوم حبّ و عشق الهی به تصویر کشید.

مفسران قرآن واژه «غیر بعید» در آیه 31 سوره ق «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِید» (ق/31) را دارای چهار احتمال نحوی ظرف مکان، ظرف زمان، حال، صفت مصدر محذوف دانسته اند. این در حالی است که ایشان درباره تفسیر این واژه، حدود 9 احتمال معنایی بیان کرده ولی برای اکثر آنها دلیلی ارائه نداده اند. این پژوهش با توجه به مضامین کلی سوره ق، دو معنا برای واژه «غیر بعید» بیان و سپس هردو را با سایر آیات قرآن تأیید و همراه نموده است. بنابر معنای اول: این قید برای دفع توهم بعید بودن وقوع بهشت است. همانگونه که در نخستین آیات این سوره بدان اشاره گردیده که بر اساس آن، وقوع قیامت امری بعید نیست و بنابر معنای دوم: این قید، به وجود بهشت در زمان حاضر، اشاره دارد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.