آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

به مناسبت نود و ششمين زادروز مرحوم جلال آل‌احمد، نويسنده و روشنفكر معاصر كشورمان در صفحه ۱۵ شماره ۴۵۲۷ مورخ سيزدهم آذرماه سال ۱۳۹۸ روزنامه اعتماد يادداشتي با عنوان «جلال؛ روشنفكر بي‌دكان» به قلم عظيم محمودآبادي منتشر شد. اين يادداشت در فضاي مجازي و غير آن واكنش‌هايي را به همراه داشت. از آن‌جمله سروش دباغ در قالب يادداشتي، انتقادات خود را به مقاله مذكور نوشت و در صفحه اول شماره ۴۵۴۷ روز شنبه تاريخ ۷ دي ۱۳۹۸ اين روزنامه منتشر شد. پس از آن نرگس سوري دانش‌آموخته رشته جامعه‌شناسي دانشگاه تهران با يادداشتي تحت عنوان «با ميراث روشنفكري خود بر سر مهر بياييم» اين بحث را پي گرفت كه در همين صفح ه «سياستنامه» شماره ۵ بهمن ۹۸ روزنامه «اعتماد» منتشر شد. نقد روشنفكري در بين اصحاب نظر ادامه پيدا كرده و قرار است نويسندگان و پژوهشگران ديگري در حوزه روشنفكري ايران نيز نظرات خودشان در قالب يادداشت‌هايي در اين باره براي ما بفرستند كه ما نيز با افتخار به انتشار آنها خواهيم پرداخت. همين جا از عموم صاحب‌نظران، منتقدان و نويسندگاني كه تمايل دارند در اين پرونده مشاركت داشته باشند، دعوت مي‌كنيم تا با ارسال يادداشت‌ها و مقالات‌شان در اين باره به هرچه جدي‌تر و عميق‌تر شدن اين مساله فكري مهم در تاريخ معاصر كشورمان ما را ياري كنند. اينك شماره چهارم از پرونده نقد روشنفكري پيش روي شما قرار دارد.

اخیراً در روز دانشجو، بی اختیار دوره دانشجویی‌ام را در ذهن مرور می‌کردم و وضع کلاس‌های درس فلسفه و طرز رفتار و گفتار برخی استادان و دانشجویان و پاره‌ای رویدادها و وقایع آن کلاس‌ها در برابر چشمانم پدیدار می‌شدند. استادی سخت گرانمایه و بزرگوار و بسیار دانشی و دانش‌دوست داشتیم که ذهن‌اش سرشار بود ازمعلومات و محفوظات. روانشان شاد، که از معدود بازماندگان از نسل استادانی بود که علم و ادب و اخلاق و پاکی و دیانت و انسانیت را باهم در خود جمع کرده بودند. من جز خاطره خوب و دلنشین و شیرین از او به یاد ندارم و از شاگردی در محضر چون او بزرگی به خود می‌بالم و آن فرصت‌ها را جزو بهترین اوقات عمرم به شمار می‌آورم. اما گذشته از این همه، در اثنای درس ایشان نیز دانشجویان پرسش‌هایی طرح می‌کردند و گاه با برخی جر و بحث‌ها استاد را با چالشی جدی مواجه می‌نمودند. هرگاه این استاد عزیز و به شدت متشرع ما پاسخی مقنع و درخور به پرسشی نداشت با صدایی معنوی و رحمانی کلامی دینی را قرائت می‌فرمود مبنی بر این که گفتند به پروردگارتان ایمان بیاورید، ما هم ایمان آوردیم. این سخن قدسی را از فرطِ کثرتِ قرائت‌اش در کلاس‌های استاد حفظ کرده بودیم.

رضا براهنی نویسنده موشکاف، شاعر مبارز و مترجم و منتقد سرشناس روزگار ما در پنجم فروردین ۱۴۰۱ درگذشت. از میان آثار او، “رازهای سرزمین م ” و “طلا در مس” و برخی اشعار منحصر به فردش از جمله منظومه بلند “اسماعیل” و “خطاب به پروانه ها” و “چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم” برایم جذاب و تازه و مهم و تحسین انگیز بودند. براهنی سال‌های سال با نگارش نقد برای شعر شاعران معاصر در مجله‌های مشهور و معتبر آن روز، هم شاعران و هم طرفداران کثیرشان را رنجاند. او با به‌آذین و کسرایی و ابتهاج هیچگاه آشتی نکرد و از همین رو ابتهاج در “پیر پرنیان اندیش”، از او بسی بد گفت. براهنی از دوستان نزدیک جلال آل احمد و غلامحسین ساعدی و قائل به هنر متعهد بود. براهنی نیز مانند آنان قلم را صرفا از برای مبارزه و مجاهده به دست گرفته بود و فراموش نکنیم که زمانه، زمانه غلبه چپ و سیاست و سارتر و کامو و فانون و چگوارا و ایده جهان سوم و استثمار و غیره بود. من ستایش های اغراق آمیز براهنی را از “غربزدگی” آل احمد که بعدها خواندم هرگز نپسندیدم. او مانند همه چپ‌های آرمانگرا که جز به فروپاشی سلطنت نمی‌اندیشیدند چشم به انقلاب مردم دوخته بود و چون زمزمه‌های انقلاب در کشورش آهسته آهسته به گوش رسید رادیکال‌تر شد و قدری از آینده نگری و واقع بینی دور.

در تاریخ فلسفه، نخست دوره یونانی است و سپس دوره یونانی مآبی (هلنیستیک) – رومی. در دوره جدید نیز نخست دوره نوزایی و تجدد و روشنگری پدیدار می‌شود و سپس دوره تجددمآبی و شبه نوزایی. اول دوره روشنفکری است و سپس روشنفکرمآبی. سراسر تاریخ جدید سرزمین ما، به یک معنا، تاریخِ تجددمآبی و روشنفکر مآبی است اما همین دوره تجددمآبی ما نیز به نوبه خود فراز و فرودها و قوت و ضعف‌های برجسته دارد. جریان منورالفکری دوره مشروطه که عمدتاً به مفاهیم و معانی و اهداف و آرمان‌های جنبش روشنگری اروپا دلبسته بود، در نوع خود تازگی و طراوت داشت، و خلاق و اصیل و اثرگذار بود. تجددمآبی روزگار مشروطه، با همه ضعف‌ها و نقص‌هایش، اصالت و اهمیتی خاص داشت. از آن دوره به بعد هرچه بیشتر به زمانه ما نزدیک می‌شویم، جریان یادشده ضعیف‌تر ولاغرتر و کم رنگ‌تر می‌گردد. هر اندازه که منورالفکران هوشمندتر و داناتر و فرهیخته‌تر و تیزبین‌تر و پرمایه‌تر و جریان‌سازتر بودند روشنفکران پسین و شبه روشنفکران سپسین کندذهن و کم‌مایه وسطحی‌نگر و جزم‌اندیش و پرگو و وراج و خودخواه‌اند. هر اندازه که منورالفکران ریشه‌ای عمیق‌تر در زمین هر دو فرهنگ غرب و اسلام داشتند شبه روشنفکران کنونی صرفاً پوشیده از شاخ و برگ زایدند و هیاهو و داد و بیداد بسیار برای هیچ! هر اندازه که اندیشه منورالفکران از خلوص برخوردار بود شبه روشنفکران کنونی را باید اصحاب التقاط خواند. منورالفکران در جامعه فقیر و نکبت‌بار آن سال‌های “بد و باد”، آن سالهای “اشک و شک”، هم غرب را می‌فهمیدند و می‌شناختند و هم باورها و تصورات و سنت‌های خویشتن را. آنان می‌دانستند چه می‌خواهند و چه باید بکنند اما شبه روشنفکران کنونی در جامعه‌ای که بیش از یک سده از آغاز توسعه طلبی و تجددخواهی اش می‌گذرد هنوز نه مبانی پیچیده فکری و فلسفی غرب را می‌شناسند و نه بنیادهای فکری آیین‌ها و مآثر و ودایع تاریخی خویشتن را. این شبه روشنفکران هنوز نه می‌دانند چه می خواهند و نه می‌دانند چه باید بکنند زیرا اصول و منابع فکری شان کاملاً متناقض و گاه متضاد است.

مرگ رضا براهنی و مخالفت‌ها و موافقت‌ها با شخصیت و اندیشه‌ی او، نکوهش‌ها و ستایش‌ها و حمله‌ها و دفاع‌های چند روز اخیر یکی از رویدادهای تفکرانگیز و عبرت‌آموز فرهنگی و سیاسی روزگار ما در این جامعه می‌تواند به شمار آید. مقصود من هرگز احصاء و گزارش آنها نیست. در این میان رأی و دیدگاه کسانی در ذهن انسان پرسش و تردید برمی‌انگیزد که در آن براهنی در کنار همه‌ی چپ‌های تاریخ جدید ایران، از جمله ارانی و ملکی و آل احمد و شریعتی و نخشب، از عاملان بدبختی و فقر و فلاکت مردم ایران تلقی می‌گردد. در طول این مدت که از درگذشت براهنی می‌گذرد این پرسش برایم اهمیت پیدا کرده که چگونه عده‌ای روشنفکر که وسیله‌ای جز قلم و سخن در دست ندارند می‌توانند باعث تباهی و ویرانی و فقر و فساد در جامعه‌ای گردند؟ مگر روشنفکر آزادی و برابری و همبستگی و انصاف و ترقی و علم و در یک کلمه جامعه‌ی سالم و سازگار نمی‌خواهد، پس چگونه است که از آنان با تعابیری حاملِ معنای منفی مانند شورشی و یاغی و عامی و ساده دل و مانع و مخالف خوان یاد می‌شود؟