آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

وجود اختلاف در معنای واژه «الصمد»، مفسّرین را به تکاپویی عجیب انداخته‌است. روایت تفسیری امام حسین (ع) با تعبیر «لا جوف له»، برخلاف دیدگاه مخالفان که آن‌ را ملهم معنای تشبیه و تجسیم دانسته و مآلاً آن‌‌ را مردود قلمداد کرده‌اند، به دلایل: همسویی با هدف سوره و ایفای نقش مؤثّر در شبکه ارتباطی آیات سوره، هماهنگی با کشفیّات جدید علم تجربی و برخورداری از تأیید دیگر روایات، زمینه بررسی این روایت را به سمتی سوق می‌دهد که معانی سه‌گانه عرضه شده توسّط مخالفان روایت تفسیری امام حسین (ع)، اندراج معنایی واحد یافته و با تصحیح پیش‌فرض این گروه، ادّعای تشبیه به بوته فراموشی سپرده می‌شود.

این پایان نامه جستجوی ارتباط شبکه‌ای آیات را در سوره احقاف عهده‌دار شده است تا فارغ از بررسی‌های نظری، عملاً کیفیت ارتباط آیات این سوره به تصویر کشیده شود. به این منظور، از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آنها در سوره، هفت خط اصلی- ارتباطی که عبارتند از: توحید، انذار، حقایق و قوانین تکوینی، معاد، نبوت و رسالت، مخالفان حق، مؤمنان، شناسایی شده است. آنگاه ضمن دقت در نحوه جا‌‌ به‌ جایی بین خطوط یاد شده و یافتن نقاط ظاهراً منقطع و نحوه اتصال آنها از طریق استخراج ساختار سوره بر اساس هدف سوره و آیه کلیدی و در نهایت با کشف و شناسایی نکات تازه گامی برای پدیدار ساختن شبکه ارتباطی آیات در این سوره برداشته شده است.

روایات تفسیری ذیل آیات قرآن کریم، روشن­کننده معنا و مصداق برخی آیات درباره ائمه معصومین (ع) هستند. یکی از اوصاف مطرح شده در روایات برای اهل بیت (ع)، «اهل ذکر» است که در آیات 43 سوره نحل و 7 سوره انبیاء با عباراتی مشابه بیان شده­ است: ﴿وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالًا نُّوحِى إِلَیهمْ فَسْئَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُون﴾. آنچه در ایجاد اختلاف در تفسیر و تعیین مصداق برای این آیات قابل ملاحظه است، تقابلی ظاهری است که میان برخی روایات وارده در این موضوع با سیاق این دو آیه جلب نظر می­کند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی پس از ارائه گونه‌شناسی و دسته‌بندی آراء مفسران، روایات تفسیرگر مربوط به آیات را ارائه نموده و با تبیین قرائنی از سیاق آیات، سعی در روشن­ساختن هماهنگی موجود میان روایات و فحوای آیات دارد. از پژوهش حاضر این نتیجه­ به دست آمد که علاوه بر اثبات عدم وجود تعارض میان روایات و سیاق آیه، در سوره انبیاء مفهوم اهل بیت به عنوان مصداق اهل ذکر در قالبی دوپهلو و در لفافه و پوسته­ اهل کتاب بیان شده است؛ اما در سوره نحل، مصداق اهل ذکر با تعریف ذکر به قرآن، جز اهل قرآن به شکل اعم و اهل بیت (ع) به شکل اخص نخواهد بود.

در شأن نزول آیه8 سوره انسان آمده است که اهل‌بیت(ع) به مدت سه روز متوالی طعام خود را در حالی بخشیدند که خود روزه و محتاج آن طعام بودند. ظاهراً نحوه انفاق در اینجا افراطی است و اعتدال در آن رعایت نشده؛ لذا میان کیفیت اطعام توسط معصومین(ع) و آیه«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ...»(اسراء/29) تعارض وجود دارد. بررسی این شبهه در جهت صیانت از حریم عصمت ابرار ضرورت دارد؛ لذا این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی از دو منظر به تحلیل تعارض مذکور پرداخته: 1-تفاوت سیاق در دو آیه 2-تفاوت در ظرفیت وجودی انسان‌ها و نسبیت مفاهیم. در انتها این نتیجه بیان شده که سیاق کلام در سوره انسان مدح و تمجید است و نمی‌تواند با آیه29 اسراء که در آن اعتدال در انفاق توصیه شده مغایر باشد، همچنین بر مبنای آیه«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»(بقره/286) و تفاوت ظرفیت وجودی انسان‌ها، محدوده اعتدال در انفاق نزد هر انسانی متفاوت است. بنابرین در شیوه اطعام توسط ابرار اعتدال رعایت شده، لکن اعتدالی در سطح عالی خود.

سنت استبدال و استخلاف، از مهمترین سنت‌های الهی در راستای موعودباوری و مهدویت است. براساس این دو سنت در طول تاریخ افراد و اقوام جایگزین افراد و اقوام دیگر شده تا برجستگانی که از هر نظر بی‌نظیر هستند، به منصه ظهور برسند. این تبدیل در راستای هدف خلقت و تجلی عبادت عاشقانه توسط آن برجستگان صورت می‌گیرد. ارتداد، کوتاهی نسبت به احکام الهی و جهاد از مهم‌ترین عوامل استبدال و استخلاف است. محبوب خداوند، محب خداوند، فروتنی، مجاهدت در راه خداوند و عدم هراس از سرزنش سرزنش‌کنندگان از مهم‌ترین ویژگی‌های قوم جایگزین است. این دو سنت در راستای هدف خلقت است و هدف خلقت انتخاب افراد برگزیده است که با ظهور قائم آل محمد4 به اکمال می‌رسد.

یکی از موضوعات مهم و اساسی در مبانی تفسیر، نحوه‌ی چیدمان و سازماندهی است. سازماندهی ایده‌آل مبانی تفسیر بر اساس معارف الهی و بشری صورت می‌پذیرد و معارف بشری هم بر اساس دو نوع نحوه دریافت و سه قسم راه وصول شکل می-گیرد: 1-مبنای نقل: و 2- مبنای عقل. مبنای نقل شامل قرآن و سنت و مبنای عقل شامل گرایش استدلالی، ذوقی، علمی-تجربی و تاریخی-اجتماعی است. اصولی- فقهی، کلامی و فلسفی زیر مجموعه گرایش استدلالی و عرفانی و ادبی زیر مجموعه گرایش ذوقی به شمار می‌روند. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به ارزیابی دیدگاه‌های عمید زنجانی، عک، رومی، بابایی و رضایی اصفهانی روی آورده است. عمکلرد صاحبنظران فوق، نشان می‌دهد که دسته بندی و طبقه ‌بندی‌های ارائه شده با لغزش‌هایی همراه است و در این زمینه ناکارآمد است. ضعف‌های آنان مربوط به کاستی در تعداد مبانی تفسیر، بی‌توجهی به چینش صحیح، گنجاندن تفسیر به رأی و فهم شناسی در شمار سازماندهی، خلط حوزه معنایی موضوعات مختلف در سازماندهی، استفاده از شعبه های فرعی در جایگاه اصلی، تداخل انواع مبانی تفسیر، وجود ساختار مطلوب، بکارگیری استفاده انحصاری، عدم تمایز میان انواع مبانی تفسیر و انواع تفسیر است.

یکی از مباحث مهم و مرتبط با قرآن شناسی و تفسیر قرآن ، مبحث تفسیر شناسی و روش شناسی تفسیر قرآن است. یکی از کسانی که در زمینه تفسیر شناسی قرآن، دست به قلم برده «دکترحسین علوی مهر» می باشد. تاکنون سه کتاب از ایشان با عناوین"روش ها و گرایش های تفسیری"، اسوه،قم،1381 ش و "آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران"،مرکز جهانی علوم اسلامی، قم،1384؛"ارزیابی دیدگاه های خاورشناسان در تاریخ تفسیر و مفسران" مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم،1394؛ به چاپ رسیده است. ارزیابی ساختار این کتاب با تکیه بر تفکر شخصی و نیز بررسی نقادانه کتاب های موجود در زمینه روش شناسی تفسیر قرآن اولین گام تحقیق است بر این اساس موضوعات این کتاب ذیل عناوین کم، زیاد و جابجایی بررسی شده و نحوه چیدمان موضوعات با توجه به جزء و کل و تعیین مختصات سنجیده می شود . گام دوم تحقیق بررسی صحت و سقم مطالب عرضه شده در این زمینه است ، تعیین خلط ها در اصطلاحات ، عدم تبیین صحیح مراحل تفسیری ، تداخل مبانی و اصول تفسیری و نیز اصول قرآنی،استفاده از اصطلاحات مفسر در تقسیمات تفسیری و....از جمله مواردی است که پارامترهای ارزیابی محتوایی را تشکیل می دهد . تکیه اصلی در میان تالیفات ایشان بر کتاب"روش ها و گرایش های تفسیری" است ولی در موارد لازم از دو کتاب مرتبط دیگرشان نیز استفاده خواهد شد ، با توجه به آنچه که گفته شد چیستی نقاط قوت و ضعف شکلی و محتوایی در اولین کتاب ، مساله این تحقیق است .

عبارت «وَمَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ» در آیه‌ی 38 سوره‌ی انعام، یکی از مواضع مورد اختلاف مفسران است که گروهی، این عبارت را با توجه به ارتباط با آیات قبل تفسیر کرده و آن را دلیلی بر قدرت خداوند در نزول آیه‌ی خواسته‌شده از طرف کفار دانسته‌اند. گروهی دیگر، به تفسیر مستقل این بخش پرداخته و وجوهی چون شباهت انسان و سایر موجودات در مخلوق بودن، شناخت و عبادت خدا، ضبط اعمال برای روز حشر، امت بودن و زندگی اجتماعی داشتن، هدایت و... را میان انسان و حیوان مشترک دانسته‌اند. توجه به ارتباط میان این آیه با آیات قبل و همچنین توجه به مفهوم واژه‌ی «امم»، بحث اعجاز علمی را در این آیه برجسته ساخته و نشان می‌دهد که امت بودن حیوانات و تعاملات اجتماعی آن‌ها، می‌تواند همان آیه‌ای باشد که کفار خواسته‌اند؛ اما همان‌طور که در آیه‌ی 37 آورده شده، «وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ».

موضوع ارتباط آیات یک سوره با یکدیگر یا عدم ارتباط آن از دیرباز مورد اختلاف محققان بوده است، و اگر چه بعضی همانند اغلب مستشرقان متوجه ساختار کل حاکمبر سوره و ارتباط آیات نبوده اند، بعضی دیگر بر انسجام آیات هر یک از سوره ها تأکید داشته اند هرچند که غالباً رابطه مورد نظر آنها فراتر از ارتباط خطی نبوده است. این رساله جستجوی ارتباط شبکه ای آیات را در هریک از سوره های زمروغافر عهده دار شده است تا فارغ از بررسی های نظری، عملاً کیفیت ارتباط آیات این سوره ها، به تصویر کشیده شود. به این منظور از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آنها هفت خط اصلی – ارتباطی در سوره زمرشناسایی شده است که عبارتند از: توحید، مخالفان حق، حقایق، معاد، نبوت، مومنان، پیامداعمال. ودر سوره غافر پنج خط اصلی - ارتباطی توحید، مخالفان حق، معاد، نبوت، مومنان. آنگاه ضمن دقت در نحوه جابجایی بین خطوط یاد شده و یافتن نقاط ظاهراً منقطع و بررسی آراء مفسران در توجیه موارد بررسی شده و در نهایت با کشف و شناسایی نکات تازه گامی برای پدیدار ساختن شبکه ارتباطی آیات در این سوره برداشته شده است.