آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

برخی، حکم قرآنیِ نشوز زنان را خشونت‌آمیز دانسته‌اند. پاسخ این است که بر پایه تعریف خشونت در اصطلاح علوم سیاسی و نکاتی که در پی می‌آید، حکم یادشده نسبتی با «خشونت» ندارد. این حکم دارای ویژگی‌های ذیل است: تدبیری برای پیشگیری از بروز خشونت‌های لجام گسیخته و مانع فروپاشی بنیان خانواده است. مصداقی از نهی از منکر خانوادگی است که اجرای آن به شوهر عادل و آگاه به احکام الهی واگذار شده است؛ به زنان اختصاص ندارد؛ نشوز زن دارای موارد محدودی است؛ زن می‌تواند با شرط ضمن عقد، محدوده نشوز را تنگ‌تر نماید؛ نشوز تنها در محدوده تمتعات جنسی جایز و حلال تحقق می‌یابد؛ زدن زن ناشزه پس‌ از دو مرحله «‌موعظه» و «جدایی در بستر» است؛ تنبیه بدنی به اجماع مسلمانان باید غیر مؤثر بر بدن باشد. در روایات چنین زدنی بر «زدن با چوب مسواک» تطبیق داده شده است؛ زدن بیش از حد قانونی، پیامد حقوقی و کیفری دارد؛ حکم زدن زن ناشزه در برخی موارد لزومی نیست و ترک آن بهتر است؛ پس از اجرای راهکارهای سه‌گانه چنانچه زن بر نشوز اصرار ورزید، شوهر نمی‌تواند ضد او به گفتار یا رفتاری غیر قانونی دست زند و تنها می‌تواند از او به محاکم قضایی شکایت کند.

پژوهش‌ها و نگاشته‌ها دربارۀ اخلاق و آداب معاشرت، کاستی‌هایی دارند که با بررسی انتقادی شماری از نوشته‌های موجود در میراث اسلامی از سده‌های سوم تا ششم هجری و شماری از آثار نویسندگان معاصر، می‌توان به آن‌ها دست یافت. در این جستار، به اختصار به این کاستی‌ها پرداخته می‌شود. کاستی‌های یادشده در دو دسته قرار می‌گیرند: دستۀ نخست در محور پژوهش آداب معاشرت و در هفت حوزه قابل‌طرح است: 1. اصطلاح‌پژوهی معاشرت؛ 2. استناد به قرآن و سنت؛ 3. سندپژوهی روایات بیانگر آداب معاشرت؛ 4.تحلیل‌های علمی آموزه‌های معاشرت؛ 5. رویکرد فقهی به آداب معاشرت؛ 6. همگونی سرفصل‌ها؛ و 7. مسائل مستحدث آداب معاشرت. دستۀ دوم در مدار چگونگی عرضۀ اطلاعات پژوهش‌شده و در دو عرصه مطرح می‌شوند: 1. طبقه‌بندی اطلاعات؛ و 2. توجه به قالب دایرةالمعارفی در عرضۀ اطلاعات. به تناسب کاستی‌های یادشده و برای رفع آن‌ها، چند راهکار و محور پژوهشی نیز به پژوهشگران و نگارندگان حوزۀ معارف و آموزه‌های معاشرت پیشنهاد می‌شود.

برخی آموزه­های مهم اخلاقی که در روایات اهل­بیت علیهم­السلام به شکل گسترده یاد شده­اند، در قرآن کریم به نام آن­ها تصریح نشده و به­ظاهر، در معارف و احکام قرآن کریم یافت نمی­شوند، در حالی که از یک سو اهمیت آن­ها ایجاب می­کند در قرآن کریم (به عنوان ثَقَل اکبر) از آن­ها یاد شده باشد و از سوی دیگر بازتاب گسترده آن­ها در روایات نشان حضور این آموزه­ها در قرآن کریم است، زیرا روایات اهل بیت علیهم­السلام برگرفته از قرآن کریم ­اند. این مقاله، عهده­دار بیان معیاری برای دستیابی به مصادیق قرآنی این­گونه مفاهیم اخلاقی است و برای­نمونه در پی معیار­شناسی دستیابی به مصادیق اصل معاشرتی «مدارا» است و به نتایج زیر دست یافته است: 1. هرچند در قرآن کریم واژه «مداراة» نیامده است، مصادیق مدارا در قرآن کریم یاد شده­اند (دست­کم، بیست مصداق). 2. برای شناسایی مصادیق قرآنی مدارا معیارهایی وجود دارد که به کمک آن­ها مصادیق یادشده قابل شناسایی­اند. 3. شناسایی مصادیق مدارا با کمک «گوهر معنایی مدارا» و «روایات تفسیری» امکان­پذیر است. 4. از راه تصریح مفسران و مترجمان قرآن نمی­توان به مصادیق مدارا راه یافت و تنها در حد «تأیید» می­توان از آن­ها بهره برد. روش تحقیق در این مقاله، نقلی- وحیانی و روش پردازش اطلاعات (داده­پردازی) آن تبیینی و تحلیلی، و روش گردآوری اطلاعات آن کتابخانه­ای است.

از اصول معاشرت، معاشرت بر مدار «معروف» است. معروف، هر کاری است که به دید عقل و نقل، نیکو و زیبا باشد و منکَر هر کاری است که نزد عقل و نقل ناشناخته باشد. معروف، همه اموری را که عنوان‌هایی مانند خیر، صلاح، فلاح، جمیل و حَسَن بر آنها منطبق‌اند، دربرمی‌گیرد و با همین معیار، اموری که عنوان‌هایی مانند شرّ، فساد و قبیح بر آنها منطبق‌اند، منکَرند. معاشرتِ معروف‌مدار معنایی‌ گسترده‌تر از قانونمداری‌ و عدل‌گرایی‌ دارد و افزون بر رعایت حق‌ قانونی‌ و عادلانه، کارهای‌ متعالی اخلاقی‌‌ را نیز دربرمی‌گیرد. در قرآن کریم، معروف‌مداری در مصادیقی از معاشرت یاد شده است: در معاشرت با همه مردم؛ با پدر و مادر؛ با زنان؛ با اقشار آسیب‌پذیر؛ در سخن گفتن؛ در وصیت؛ در قصاص و دیه.

ازآنجاکه وحی به پیامبران اختصاص داشته است، دست‌یابی به فهم حقیقت وحی برای دیگر انسان‌ها ناممکن است. به نظر می‌رسد حتی تبیین پیامبران نیز نمی‌تواند تصویری روشن از این پدیده را ارائه دهد و انسان معمولی از حقیقت وحی و عالم اسرارآمیز آن جز شبحی ادراک نمی‌کند؛ چرا که نابینای مادرزاد نمی‌تواند تصوری از مناظر زیبایی داشته باشد که دیگران برایش وصف می‌کنند. بااین‌حال متکلمان و حکیمان از دیرباز تاکنون کوشیده‌اند در قلمرو اصول و قواعد پذیرفته شده کلام و فلسفه، به تبیین حقیقت وحی و فرآیند نزول آن بپردازند. آنان با اذعان به ناتوانی از دریافت حقیقت وحی کوشیده‌اند از برخی زوایای پنهان آن پرده بردارند و ویژگی‌های وحی را بیان کنند. از ویژگی‌های مهمی که از لابه‌لای تحلیل‌های ارائه شده در تبیین ماهیت وحی استفاده می‌شود، بیرونی بودن منشأ وحی است. به این معنا که وحی از درون پذیرنده آن سرچشمه نگرفته است. این ویژگی می‌تواند بسیاری از تحلیل‌های خاورشناسان از وحی را به چالش بکشد. این مقاله با تبیین ماهیت وحی در دانش‌های کلام و فلسفه، ویژگی‌ بیرونی بودن منشأ وحی را نتیجه می‌گیرد.

آیت الله جوادی آملی در تفسیر برخی آیات قرآن که در آن‎ها از مصداقی خاص یاد شده، بیان آیه را در خصوص آن مصداق، «تمثیلی» دانسته؛ نه «تعیینی و تحدیدی» و درنتیجه حکم یادشده در آیه را به موارد مشابه تسری می‎دهد. این‎گونه تفسیر (تلقی تمثیلی از برخی بیان‎های قرآن)، ضمن تأکید بر معرفت‎بخش و واقع‎نما بودن بیان‎های قرآن، موجب تحول در نگاه مفسر به دامنه دلالت‎های قرآن و به تبع، سبب تبیین‎های قرآنیِ گسترده‎تری درباره مسایل فردی و اجتماعی خواهد شد و از آنجا که دیدگاه «بیان تمثیلی» موهم همسانی با «گونه‎های مختلف قیاس» است، این مقاله پس از تحلیل این دیدگاه، رابطه آن را با مفاهیم یادشده بررسی می‎کند و به این نتیجه دست می‎یابد که نسبت «بیان تمثیلی» با «گونه‎های مختلف قیاس» بدین شرح است: 1. از قبیل قیاس منصوص العله نیست، زیرا در بیان تمثیلی تصریح به علت وجود ندارد. 2. با قیاس مستنبَط العله با استنباط قطعی، یعنی همان قیاس همراه با القاء خصوصیت و تنقیح مناط قطعی تفاوتی ندارد. 3. با قیاس ظنی (قیاس مستنبَط العله با استنباط ظنی و قیاس همراه با القاء خصوصیت و تنقیح مناط ظنی) نسبتی ندارد.

ساحت ارتباطی انسان با دیگر انسان‎ها و سبک زندگی اجتماعی او بخش مهمی از معارف و احکام قرآن کریم را به خود اختصاص داده‎اند. قرآن، هم خطوط کلی بسیاری از آموزه‎های معاشرتی را در قالب «بایدها و نبایدها» و هم برخی مبانی و زیرساخت‎های این آموزه‎ها را در قالب «هست‎ها و نیست‎ها» بیان کرده است. درباره آموزه‎های معاشرت، هم پژوهش‎ها و هم نگاشته‎ها فراوان‎اند؛ ولی مبناپژوهی معاشرت مورد توجه قرآن‎پژوهان قرار نگرفته و همین، بایستگی این پژوهش را توجیه می‎کند، از این رو مسئله اصلی این پژوهش، یافتن مبانی و پایه-های قرآنی آداب معاشرت است و یافته‎های آن چنین‎اند: برخی مبانی قرآنیِ آداب معاشرت، مبنای آموزه‎های همگانی معاشرت‎اند و برخی دیگر مبنای آموزه‎های معاشرت با خصوص مؤمنان. دسته نخست عبارت‎اند از: 1. حرمت انسان؛ 2. ملازمه حق و تکلیف در روابط اجتماعی؛ 3. موازنه حق و تکلیف؛ 4. تقدم مصالح اجتماعی بر منافع فردی، و دسته دوم بدین شرح‎اند: حرمت ایمان؛ 2. برادری دینی؛ 3. ولایت ایمانی مؤمنان بر یکدیگر. این مقاله، به اجمال، اثرگذاری مبانی یادشده بر آموزه‎های معاشرتی را نیز بررسی می‎کند. روش تحقیق در این مقاله، نقلی- وحیانی و روش پردازش اطلاعات آن (داده‎پردازی) تبیینی و تحلیلی، و روش گردآوری اطلاعات آن کتابخانه‎ای است.

در آموزه های اسلام سخن از «تفسیر به رأی» به میان آمده و با وصف «تفسیر جاهلانه»، از آن نکوهش شده است. راه برون رفت از این گونه تفسیر، رعایت دقیق روشمندی تفسیر و حفظ شاخصه ها و عناصر محوریِ آن است. از مفسران شیعی که تحقیقی ارزشمند درباره «تفسیر به رأی» دارد، علامه طباطبایی است. وی افزون بر تبیین دقیق روایات نکوهش کننده تفسیر به رأی، برخی آیات قرآنی را ناظر به این گونه تفسیر دانسته است. مقاله حاضر، نخست می کوشد چکیده دیدگاه علامه درباره آیات و روایات ناهی از تفسیر به رأی را بازتاب دهد. سپس با الهام از دیدگاه علامه، راه برون رفت از این تفسیر جاهلانه را ذیل عنوان «شاخصه ها و عناصر روشمندی تفسیر» ارائه کند. عناصر محوریِ روشمندی تفسیر عبارت اند از: تفسیر بر پایه مبانی پیش پذیرفته، بهره گیری از منابع معتبر تفسیر و پرهیز از منبع نماها در تفسیر، بهره گیری از منهج اجتهادی جامع و پرهیز از منهج نماها، به کارگیری قواعد تفسیر قرآن و بهره گیری از ابزارهای تفسیر.