آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده موضوع این نوشتار تبیین مسئله‌گونگی موضوع جبر و اختیار در اندیشۀ عطار است؛ بدین معنا که چرا در برخی اشعار او صریحا با جبرگرایی مواجهه‌ایم و هرگونه اراده و قدرت از انسان سلب می‌شود، اما در مقابل اشعار فراوانی از او را نمی‌توان بدون مختار بودن انسان فهم کرد. در تلاش برای تبیین این تعارض این نتیجه حاصل آمد که خاستگاه اصلی در واقع تعارض در دو مقام نظر و عمل است؛ آن‌دسته از اشعار عطار که ناظر به مباحث نظری به‌ویژه مبتنی بر مبانی خداشناختی کلامی-عرفانی وی است، به‌ویژه تقریری که از بی‌علّت بودن خداوند، فاعلیّت مطلق و قضاء و قدر الهی به دست می‌دهد به جبرگرایی محض می‌انجامد. امّا این جبرگرایی لوازمی دارد که با توصیه‌های اخلاقی و سلوکی، تکالیف دینی، تعلیم و تربیت‌پذیری انسان، هدایت‌گری انبیاء، مسئولیّت اخلاقی ناسازگار است و آنها را از اهمیّت و معنی تهی می‌سازد، چه آنکه پیشفرض بنیادی آنها مختار بودن انسان است، در صورتی که عطار در اشعاری که ناظر به مباحث عملی، سیرو سلوک عرفانی و توصیه‌های اخلاقی و امر و نهی‌های دینی و ترغیب به مجاهدات و طاعات است، بر این امور تأکید دارد. در عین حال نشان دادیم که هرچند عطار، ضمن اعتراف به عجز خود در عرضۀ راه‌حلی عقل‌پسند، تلاش می‌کند برای رفع این ناسازگاری توجیهاتی مثل جمع کشش الهی و کوشش انسانی بیاورد، اما موفق نیست. در پایان نیز به برخی دیگر از لوازم اخلاقی جبرگرایی عطار دربارۀ ماهیّت مفاهیم اخلاقی اشاره کرده‌ایم.

در این نوشتار درصددیم اخلاق عرفانی عطار را در قالب یک نظریۀ اخلاقی منسجم تبیین سازیم تا براساس آن ملاک تعیین ارزش اخلاقی افعال از نظر وی مشخص شود. بررسی و تأمّل در اشعار عطار بیان‌گر آن است که سه نظریۀ متعارف اخلاق هنجاری یعنی نتیجه­ گرایی، وظیفه­ گرایی و فضیلت­ گرایی از دل آثار او استخراج­ پذیر است، امّا این سه نظریه هم با برخی مبانی خداشناختی و انسا ن­شناختی اخلاق عرفانی عطار و هم با یکدیگر سازگار نیستند، ازاین‌رو نمی­ توان با ابتنای صرف به هر یک از آن‌ها اخلاق عرفانی عطار را توضیح داد. البتّه با تلفیق سه مفهوم فضیلت، غایت و وظیفه با یکدیگر در ذیل فضیلت­گرایی اخلاقی می ­توانیم برای اخلاق عرفانی عطار نظریۀ اخلاقی واحد و منسجمی پیشنهاد کنیم.

ابن‌عربی، از یک سو، دربارۀ «خودگرایی سرشتی» سخن می‌گوید و تأکید می‌ کند، سرشت انسان چنان است که گرایش حاکم بر اعمالش، کسب خیر فردی است، و آدمی خود می‌داند که ثمرۀ هر عملی، از لحاظ مادی یا معنوی، به خود او باز می‌گردد؛ اما شیخ اکبر از سوی دیگر، بر «دیگرگرایی اخلاقی» با محوریت شفقت و کاستن از درد و رنج‌های همۀ انسان‌ها تأکید می‌کند. مسئله مقالۀ حاضر این است که چگونه سازگاری‌ میان خودگرایی سرشتی و دیگرگرایی اخلاقی امکان‌پذیر است؟ به‌منظور پاسخ به این پرسش با روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا خودگرایی سرشتی بر اساس مبانی عرفانی ابن‌عربی دربارۀ مظهریت خاص اسمایی انسان‌ها و استعدادهای اعیان ثابته‌شان و فردانیت‌ آنها از حیث سلوک معنوی و نیز غایت شخصی‌شان تبیین می‌شود؛ آنگاه با تکیه بر دیدگاه ابن‌عربی دربارۀ خلقت انسان‌ها به صورت الهی و یگانگی بنیادین‌شان، دیگرگرایی اخلاقی بر مبنای حرمت ذاتی انسان‌ها و بازگشت خیر هر عمل خیرخواهانه به خود فرد، البته با وسعت دادن معنای «خود» به‌ «خود کلی»، توجیه می‌شود و در نهایت، با تأکید بر توقف خیر و سعادت فردی بر خیر و سعادت جمعی، سازگاری مذکور نشان داده می‌شود.

سبک زندگی عارفانه مشتمل بر اصول و مبانی­ای است که می­توان از آنها به­عنوان مشخصه­های متمایزکننده آن از سایر سبک­های زندگی یاد کرد، ازاینرو یک راه برای فهم زیست عارفانه تبیین این اصول و ارائه آنها در ساختاری نظام­مند است. بر این اساس، در نوشتار حاضر موضوع بحث استخراج اصول زیست عارفانه با تأمل در اندیشه ابن­عربی به شیوه توصیفی و تحلیلی است که برسازنده مولفه­های سبک زندگی عارفی است که با طی کردن فرایند سلوک به مقام تخلق به اخلاق الاهی دست یافته است و الگویی از زیستن را هم از لحاظ بینشی و هم از لحاظ عملی عرضه می­دارد که او را از سایر شیوه­های زندگی متمایز می­سازد. از این اصول تحت عناوین «عبودیت و حریّت»، «حکمت»، «مکارم اخلاق»، و «عدم نزاع» یاد شد که مترتب بر یکدیگر بوده و ساختار نظام­مندی را تشکیل می­دهند. همچنین در ضمن بحث از این اصول از مبانی هستی­شناختی و انسان­شناختی تبیین­کننده آنها نیز سخن به میان آمد.

به اعتقاد برخی وحدت­گرایی عرفانی با نفی تمایزات انسانی جایی برای شکل‌گیری مفاهیم «خود» و «دیگری» و رابطه «من - تو»یی که از لوازم تفکر اخلاقی است، باقی نمی‌گذارد. ازاین‌رو، موضوع مقالۀ حاضر چگونگی تکوّن مفاهیم «خود» و «دیگری» با ابتنای بر هستی­شناسی وحدت وجودی ابن‌عربی است و سعی شده تا با روش تحلیلی و بر اساس مبانی عرفانی «وحدت در کثرت»، «مظهریت اسمایی»، «تعدد جهات» و اصل «لاتکرار فی­التجلی» نشان داده شود که در نظریۀ وحدت وجود ابن‌عربی تمایزات انسانی از بین نمی­رود و می‌توان از رابطۀ مبتنی بر «من - تو» در ذیل مفاهیم «خود» و «دیگری» سخن گفت که بدین‌گونه شرط امکان اخلاق تأمین می‌شود. همچنین، عارف وحدت وجودی هم «خود» را مقدم بر «دیگری» می­شناسد و هم «دیگری» را در درون خود می‌یابد، بدون آنکه دیگری را به خود تقلیل دهد و اصالت و غیریت او را زیر سؤال برد. درضمن، استدلال می‌شود که قول به وحدت بنیادین انسان‌ها نه‌تنها اخلاق را ناممکن نمی‌سازد؛ بلکه از شروط ضروری آن است.

موضوع نوشتار حاضر بررسی تصورات مختلف خداشناسی در انديشه عرفانی عطار و لوازم اخلاقی و شعائری آن هاست. در اين بررسی بيان می كنيم كه اولا در خداشناسی عطار سه تصور از خدا يعنی خدای فوق تشخص و عدم تشخص، خدای متشخص و خدای نامتشخص استنباط پذير است و ثانيا در ميان اين تصورات فقط با خدای متشخص رابطه اخلاقی و شعائری امكان پذير است. زيرا اين ارتباط مستلزم دو شرط تشخص و انسان وارگی است كه فقط خدای متشخص واجد آن است. هم چنين بحث خواهد شد كه با توجه به اينكه خدای متشخص در نگاه عطار علاوه بر اوصاف انسان وار، واجد اوصاف ناانسان وار است كه فوق قواعد عقلی و اخلاقی است، در ارتباط اخلاقی و شعائری با خدا با نوعی ناسازگاری مواجه ايم.

در عرفان اسلامی همه موجودات عالم، مظهر اسما و صفات الهی هستند. در میان همه موجودات،انسان مظهریّت اتمّ دارد. بر حسب اینکه عارف معتقد است هر موجودی در عالم از عین ثابت خود در مقام علم ربوبی پیروی می کند، در بحث سلوکی نیز این قاعده مطرح می­شود. بنابراین سیر تربیتی و الهی سالک نیز از این قاعده مستثنا نیست.سالک به واسطه عین ثابته خود و مظهریّت خویش از اسمی از اسمای الهی، تربیت می­یابد و از مقام و مرتبه معنوی همان اسم برخوردار می­شود. از نظر امام خمینی اسم علامت و نشانه ای است که نشان از ذات حق داشته و آدمی به عنوان مظهر اکمل اسمای الهی در فرایند سلوکی متحقق به حقیقت اسما می­شود.او می تواند به تناسب مرتبه وجودی خود در اسمی یا اسمهایی از اسماء حق سیر کند که در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به نقش اسماء الهی در سیر و سلوک از نظر امام خمینی می­پردازیم.

موضوع نوشتار حاضر نسبت میان دو رکن «فضیلت گرایی» و «غایت‌انگاری» در اخلاق‌ هنجاری امام خمینی و ملاک نهایی ارزش اخلاقی اعمال است و سعی شده به روش توصیفی - تحلیلی و با ابتنا بر انسان‌شناسی فلسفی - عرفانی وی برای پاسخ به مسئله ملاک ارزش اخلاقی اعمال از نظر امام نظریه تلفیقی از این دو رکن با عنوان «غایت‌انگاری فضیلت بنیاد یا ویژگی‌نگر» مصطلح در فلسفه اخلاق ارائه شود بدین معنا که ارزش اخلاقی اعمال در اندیشه امام هم بر اساس فاعل، انگیزه‌ها و نیات و فضایل باطنی او به‌عنوان شرط مقبولیت اعمال و ملاک کمال آن‌ها و هم بر اساس آثار و نتایج اعمال از حیث تحقق غایت انسان تعیین می‌شود. چون گرچه امام در آراء اخلاقی خود بر فضایل تأکید بسیار دارد؛ اما برای آن‌ها ارزش و مطلوبیت ذاتی قائل نمی‌شود و از آن‌ها به کمالات متوسطی یاد می‌کند که ارزششان در نقشی است که در حصول کمال و مطلوب ذاتی، یعنی سعادت و کمال اخروی یا تقرب الهی ایفا می‌کنند. در ضمن در بحث از فضیلت گرایی اخلاقی امام، به دو خاستگاه فلسفی و عرفانی - دینی اندیشه اخلاقی ایشان و تفاوت آن‌ها و همچنین ارکان فضیلت گرایی نیز اشاره‌کرده‌ایم.

دعا در ادبیات عرفانی از جایگاه ویژه و اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و می توان از آن به عنوان یکی از مهم ترین راههای ارتباط گفتاری انسان با خدا دانست. از منظر پژوهشی با رویکردهای مختلفی می توان به مقوله دعا پرداخت. از آنجا که دربین آموزه های دینی عرفانی، دعا از منابع اصیل خداشناسی معرفی شده است، یکی از این رویکردها رویکرد الهیاتی است به این معنا که دعاها متضمن چه نوع خداشناسی هستند و چه تصویری از اسماء و صفات خداوند به عنوان طرف خطاب دعاکننده به دست می دهند. و با این رویکرد در پایان نامه حاضر به الهیات عرفانی امام خمینی در دعاهای ایشان و شروحی که از ادعیه داشته اند، پرداختیم و سعی کردیم با بررسی آثار امام نشان دهیم که وی مخاطب خود در دعا یعنی خدا را چگونه شناسانده و چه تصویری از اوصاف و اسماء الهی ارائه کرده است. ابتدا با توجه به اینکه آیات قرآن از مهمترین منابع عرفانی امام هستند، به بررسی آیات مرتبط با دعا و محتوای دعاهای قرآنی از منظر اسماء و صفات الهی پرداخته ایم. در احساس نیاز شدید و خود آگاهی نسبت به ناتوانی مطلق و وابستگی کامل به ارادة والای حق و آثار آن ازجمله نوربخشی، هدایت گری، حرکت آفرینی، انقطاع الی الله و لقاءالله ذکر کردیم و از نگاه زیبایی شناسانه وی به دعا که آن را زیباترین جلوه های ارتباط انسان ضعیف با خداوند قادر متعال می داند سخن گفتیم، و اینکه چگونه در دعاهارابطه انسان و جهان هستی را با حق تبارک و تعالی، رابطة فقیر و غنی شمرده است. همچنین بنابر مبانی خداشناسی و انسان شناسی عرفانی امام در باره حقیقت توسل به اسماء و صفات الهی به بخش الهیات دعا امام، نظر ایشان را درباره معنای دعا یعنی سؤال، انگیزه های دعا مانند انگیزه های عاطفی و نقش اصلی و تعیین کننده آنها هم در عالم و هم در وجود انسان اشاره می شود و اینکه چون همه عالم ظهور اسماء الله است و ربوبیت اسماء در همه جا و بر همه اشیاء و امور حاکم است، باید آنها را طرف خطاب قرار داد. در ضمن از آنجاکه انسان مظهر اسماء و صفات الهی است، می توان هر اسمی را بنابر جلوة خاص آنها در قلب انسان مورد خطاب قرار داد و از اینرو برخی از قلوب عشقی و برخی خوفی اند و متناسب با حال خود به اسماء الهی متوسل می شوند و پاسخ می گیرند و همین امر امکان پذیری دعا و استجابت آن را فراهم می کند. در حقیقت این خود پروردگار است که بنابر حالات و مقامات و واردات بر قلب نیایشگر با اسماء خود تجلی فرموده است و می توان خداوند را با همان اسم خواند. در نتیجه بررسی دعاها نشان می دهد که خداوند واجد چه اسماء و صفاتی است و در اثر حاضر نشان داده ایم که امام خداوند را در دعاها با اسما و صفاتی که تجلیات جمالی و جلالی الهی اند، می شناساند که برخی از آنها عبارتند از سمیع، بصیر، متکلم، نور، رحمن، رحیم، رب، مالک، عزیر، معطیء و کریم.

دعا در ادبیات عرفانی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است،و از مهم ترین راههای ارتباط گفتاری انسان با خداست.دعا از منابع اصیل خداشناسی معرفی شده،از منظر پژوهشی با رویکردهای مختلفی می توان به مقوله دعا پرداخت،یکی از این رویکرد ها ،رویکرد الهیاتی است، به این معنا که دعاها متضمن چه نوع خداشناسی هستند،و دعا کننده چه تصویری از اسماء و صفات خداوند به عنوان طرف خطاب بدست می دهد.در پایان نامه حاضر به بررسی الهیات عرفانی امام خمینی در دعاها و شروحی که وی برای ادعیه داشته اند پرداخته ایم، تا نشان دهیم ،امام خداوند مخاطب در دعاها را چگونه شناسانده؟ و چه تصویری از اوصاف واسماء الهی ترسیم کرده ،وی در باره معنای دعا، انگیزه وآثار معنوی دعا، و نقش آن در عالم هستی و وجود انسان اشاره داشته است، وی عالم را ظهور اسماء الهی شمرده،و انسان را مظهر این اسماء و صفات الهی ذکر کرده، در حقیقت خود پروردگار در دعا بنابر حالات، مقامات، واردات بر قلب نیایشگر تجلی میفرماید،و جلوات جمالی و جلالی را شرح داده و نبی اکرم(ص)و اوصیای آن جناب را جامع اسماء می داند.