آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: نوشتار حاضر با هدف پاسخ به این پرسش که آیا در فرایند تولید علوم انسانی اسلامی، شاهد تغییر ماهیت و بنیادهای این علوم خواهیم بود، یا صرفاً با حفظ ماهیت، تغییراتی در هویت آنها پدید می‌آید؟ و در نهایت، ترجیح دیدگاه تأسیس بر دیدگاه تهذیب، انجام شد. روش: در گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه‌ای و در استنتاج دیدگاه، از روش توصیفی تحلیلی و در کارکردها و برایندها، از روش اجتهادی بهره برده است.یافته‌ها: ضمن نقد دیدگاه یگانه‌انگار، دیدگاه دوگانه‌انگار بر اساس دلایلی مورد پذیرش قرار گرفت. نتیجه‌گیری: اولاً: عناصر ماهیت‌ساز این علوم از عواملی مانند گزاره‌های کلامی اثر می‌پذیرند و برایند آن، اسلامیت این علوم است؛ لذا اسلامیت به ماهیت علوم انسانی مرتبط است. ثانیاً: پذیرش نظریۀ تناسق در ملاک تمایز علوم و اقتضائات ارتباط سه‌سطحی مؤلفه‌های علم، می‌تواند توجیه مناسبی را برای پذیرش این مدعا ارائه کند. از سویی در بحث علم دینی، معنای دیسیپلین علم، محوریت دارد و از سویی دیگر، تأثیر گزاره‌های کلام شیعی بر مؤلفه‌های علوم انسانی از حیث قلمرو، حداکثری و از حیث میزان، بنیادین است؛ به گونه‌ای که چاره‌ای جز پیشنهاد عناصر ماهیت‌ساز جدید در علوم انسانی اسلامی وجود ندارد.

قرآن با معرفي و بيان ويژگي‌هاي جهاني که از آن به غيب تعبير کرده، افق جديدي را به روي بشريت گشوده و اعتقاد و ايمان به آن را از صفات اهل تقوا برشمرده است. از سويي ديگر، در علوم انساني رايج در قالب دو جريان طبيعت‌گرايي هستي‌شناختي و روش‌شناختي، وجود عالم غيب يا تأثير چنين جهاني در عالم طبيعت و پديده‌هاي انساني و اجتماعي ناديده انگاشته مي‌شود. نوشتار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌اي در گردآوري اطلاعات و روش توصيفي تحليلي در استنتاج ديدگاه، ضمن اشاره‌ به هستي‌شناسي جهان غيب، به اقتضائات اصل باورمندي به جهان غيب در موضوع و مسائل علوم انساني پرداخته و بر اساس آن، لحاظ بعد مجرد و غيب در موضوع علوم انساني توصيفي و توليد اعتبارياتي مبتني بر تعريف جديدي از نيازها، غايات و تمايلات انساني در علوم انساني هنجاري را ضروري شمرده است. در حوزة مسائل و نظريه‌هاي علوم انساني نيز با تأثير در بنيادهاي سازندة گزاره‌ها و شمول گزاره‌هاي اخلاقي، متافيزيکي و الهياتي، گزاره‌هاي تبيني ـ غيرتجربي و تفسيري و گزاره‌هاي مطلق و ثابت، به ترميم يا توليد نظريه‌ها اذعان کرده است.

از پرسش‌های مهم مرتبط با حوزۀ علم کلام و مباحث معرفت‌شناسانه در موضوع عدالت، آن است که چگونه می‌توان بر حسن، عدالت معرفت یافت؟ نوشتار حاضر درصدد است با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و همچنین به‌کارگیری روش توصیفی ـ تحلیلی در پردازش اطلاعات به این پرسش پاسخ گوید. دستاورد پژوهش را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد که اولاً ادراک حسن عدالت و قبح ظلم امری بدیهی است؛ ثانیاً رأی بر بداهت آن منوط به درک صحیح از مفهوم عدالت و همچنین جایگاه آنها در هندسۀ نظام ارزش‌هاست؛ با این توضیح که با تبیین صحیح مفهوم عدالت به‌مثابۀ «وضع بایسته و مطلوب» و جایگاه عدالت به‌عنوان نظام چینش مطلوب ارزش‌ها در کنار هم (نه در کنار عدالت)، حسن آن بالبداهه و بدون نیاز به هیچ استدلال مکمل نتیجه خواهد شد.

علل و عوامل معنوی چه نقشی در دفع و رفع بلایای طبیعی دارند؟ آیا شرطی برای تأثیر این اسباب وجود دارد؟ اساساً چگونه این گونه اسباب در جهان طبیعت نقش‌آفرینی می‌کنند؟ پاسخ به پرسش‌های فوق از آن جهت اهمیت دارد که علاوه بر فواید نظری می‌تواند به کار برنامه‌ریزان بهداشتی و فرهنگی آید و از افراط و تفریط در این حوزه جلوگیری کند. در این باره تلاش شده است با مراجعه به متون دینی و بهره‌مندی از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی- تحلیلی در استنتاج دیدگاه، ضمن طرح سه دیدگاه انکارگرایی، نفی کارکرد حداکثری و نفی کارکرد حداقلی و گزینش دیدگاه اخیر، چهار نقش‌ دوگانه عاملیت و مانعیت و مقدمی- ذی‌المقدمی‌، مانا و جامع و اقتضایی- قطعی، اسباب معنوی مورد واکاوی قرار گیرد. البته این تأثیرگذاری بدون شرط نیست و معیت با اسباب مادی، معنوی و مصلحت را باید از شرایط آن تلقی کرد. نقش این اسباب زمانی مدلل خواهد شد که به ماهیت و چگونگی تأثیر این گونه اسباب اشاره شود. این مطلب در ضمن چهار نکته طول‌انگاری، حکومت اسباب معنوی و تأثیر از طریق استخدام علل طبیعی و در قالب منظومه سنت‌های الهی مورد امعان نظر قرار گرفته است.

بر اساس دیدگاه اندیشمندان اسلامی، انسان موجودی فطرتمند است؛ به این معنا که جنبة ثابتی دارد که دین الهی با آن هماهنگ بوده، بر اساس آن نازل شده است. ازاین‏رو، فطرت به آفرینش ویژة انسان اشاره دارد که در سه بعد شناختی، گرایشی و توانشی قابل دسته‌بندی است. پذیرش مسئله فطرت به عنوان یکی از مهم‏ترین پیش‌فرض‌های انسان‌شناختی در علوم انسانیِ اسلامی، آثار فراوانی از خود به جای می‌گذارد. نوشتار حاضر تلاش کرده است برایند این مبنا را از حیث معرفت‌شناختی بررسی کند. اینکه فطرت می‌تواند چونان منبعی برای معرفت و معیاری برای توجیه و سنجش آن، و تنها راه حل چالش نسبیت در علوم توصیفی و هنجاری به شمار آید، از جمله دستاوردهای پژوهش حاضر تلقی می‌شود.

بی‌شک آگاهی جامع از کاستی‌های کلام موجود، پاسخ دقیق به امکان اسلامی‌سازی علوم و مبرهن به امکان پیرایش علوم از پیش‌فرض‌ها، با نگاهی کلان به جایگاه‌های تأثیر و تأثر و از آن طریق اصطیاد چگونگی تأثیر باورهای کلامی بر علوم انسانی میسر است. نوشتار حاضر، ضمن پذیرش فی‌الجمله نه بالجمله ابتنای علوم انسانی و امهات مسائل این علوم بر گزاره‌های کلامی، با استفاده از روش تاریخی و تحلیل عقلی، هدف مذکور را در طرحی جامع دنبال می‌کند. بر اساس این طرح، الف) علم یا فعالیت علمی به‌عنوان متعلق تأثیر گاهی به‌صورت مستقیم و زمانی دیگر به‌صورت غیرمستقیم از باورها اثر می‌پذیرند؛ ب) در تأثیر غیرمستقیم، باورهای کلامی در مرحلۀ اول بر عوامل معرفتی (عوامل فلسفی و علمی) یا غیرمعرفتی (ویژگی‌های شخصیتی دانشمندان، فرهنگ، محیط و جامعۀ آماری و...) تأثیرگذار بر علم یا فعالیت علمی تأثیر می‌کنند و آنگاه بر علوم انسانی؛ ج) تأثیرگذاری بر فعالیت و فرایند تولید علم و پژوهش به دو صورت خرد و کلان تصور‌شدنی است؛ زیرا علم را می‌توان ناظر به مسئلۀ پژوهشی و کلیت معرفت، تصور و مراحل تولید آن دو را بررسی کرد؛ د) همچنین در صورتی‌که مراد از علم معنای دیسیپلین باشد، مؤلفه‌های علم مانند موضوع، روش، غایت و... از باورهای کلامی اثر می‌پذیرند.

بی‌تردید پیشرفت و پسرفت جوامع در بستر قوانین علمی و علّیِ اجتماعی صورت می­پذیرد و شناخت این قوانین یا غفلت از آنها می‌تواند آثار و نتایج مثبت یا منفی در راستای حرکت به سمت آرمان‌ها پدید آورد. نوشتار حاضر، در پی پاسخ‌گویی به این پرسش مهم است که: آیا افزون بر قوانین مادی، قوانین دیگری نیز در امر پیشرفت جوامع دخیل‌اند؟ اگر آری، آن قوانین کدام‏اند؟ بدین منظور با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوایی از دو جهت زیر، قوانین اجتماعیِ مطرح‏شده در متون دینی واکاوی شده است: الف) به‌ لحاظ عامل تأثیر، افزون بر عوامل مادی، عوامل چهارگانة معنوی در حصول نتیجه دخیل‌اند. این عوامل چهارگانه عبارت‏اند از عوامل غیرانسانی و عوامل انسانی که قسم اخیر خود به بینشی، منشی و کنشی تقسیم می‌شود. ب) به لحاظ نتیجه، متون دینی از سنت‌های مطلق ـ که به فعل و رفتار انسان بستگی ندارد ـ و مشروط در دو گروه پایه و پیرو سخن می‌گوید. سنت‌های ناظر به افزایش نعمات و حرمان و کاهش نعمات، دو سنت کلان و پایه به ‌شمار می‌آیند که به ‌لحاظ نتایج و آثار اجتماعی در متون دینی مطرح شده‌اند.

عدالت از جمله موضوعاتی است که در علوم مختلف و از ساحت‌های گوناگون قابل بررسی است. عینی‌بودن یا نسبی‌بودن عدالت اجتماعی محور نوشتار حاضر است. این بحث به مبانی و پیش‌فرض‌های عدالت می‌پردازد، نه خود عدالت و از این جهت از سویی پیوند سیاست با متافیزیک را به نمایش می‌گذارد و از سوی دیگر، از یک مبنای مهم انسان‌شناختی در نظریه‌های علوم انسانی پرده برمی‌دارد. مهم‌ترین دستاوردهای این مقاله عبارتند از: الف) عدالت در پرتو فطرت کمال‌جویی انسان و قوانین عادلانه تشریعی که از تکوین نشئت گرفته است، از دام نسبیت برکنار است؛ ب) دیدگاه‌هایی که اصل عدالت اجتماعی را نسبی و عصری می‌دانند، فاقد دلیل قانع‌کننده می‌باشند؛ ج) برخی از دیدگاه‌ها اگرچه مدعی اصل عینیت‌اند، به دلیل ارجاع‌ندادن عدالت به فطرت و تکوین گرفتار نسبیت شده‌اند؛ د) برخی از دیدگاه‌ها اگرچه ادعا شده است که عدالت را نسبی تصور کرده‌اند، به دلیل ارجاع آن به فطرت و تکوین، تصویر دو بعدی از آن ارائه داده و ضمن پذیرش نسبیت بایدهای اخلاقی، اعتبار عدالت را ثابت و مشترک دانسته‌اند.

اهمیت جهان‌شناسی‌ها بر کسی پوشیده نیست. برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بر ایدئولوژی‌ها (باید و نبایدها) و ایدئولوژی‌ها بر جهان‌بینی‌ها مبتنی‌اند و بخشی از جهان‌بینی‌ها را جهان‌شناسی‌ها تشکیل می‌دهند. از این جهت شناخت اندیشه‌های جهان‌شناسانۀ کسانی که رهبری فکری امتی را بر عهده دارند، از مهم‌ترین فعالیت‌های پژوهشی به شمار می‌آید. این نوشتار بر آن است که ضمن بیان چیستی و ضرورت جهان‌شناسی و ذکر دو مبنای اساسی (اثبات رئالیسم و امکان شناخت هستی)، ویژگی‌های کلیِ جهان‌ را از منظر دین اسلام با نگاهی به اندیشه‌های شهید مطهری در این باب بررسی کند. اینکه جهان ماهیت از اویی و به سوی اویی دارد؛ زیبا، هماهنگ، متقن و برخوردار از نظم و مراتب است؛ نظام علیّ و معلولی حاکم بر آن و سنت‌های قطعی در آن جریان دارد؛ در جهان غلبه با خیر است و آنچه شرّ به شمار می‌آید در مقیاس کلی خیر است و همچنین عالم آخرت بخشی از جهان است که اصالت از آن اوست، از جمله مسایل جهان‌شناسی است که در اینجا به آن اشاره خواهد شد. این عناصر در مجموع یک نظام بینشی را شکل خواهند داد که در عین سازگاری با هم، ارتباط تنگاتنگی با سایر نظام‌های بینشی دارند. در نظام بینشی کلان، توحید محور و پایه است که بر اساس آن، انسان، جامعه و جهان در راستای کمال و قرب الی‌الله تبیین می‌شود.

مجتهد شبستری، عصمت علمی پیامبر را ضروری ندانسته و مدعی است که دلایلی در کلام و فلسفه وجود ندارد که علم پیامبر را به صورت مطلق ثابت کند. قاسم ترخان در مقاله ای این رأی را نقد کرده است. از جمله موضوعاتی که محمد مجتهد شبستری درباره آن نظر داده، مسئله عصمت پیامبر اکرم(ص) است. وی ضمن ارائه تفسیری خاص از مسئله عصمت کوشیده است با استناد به شواهد نقلی و سیره اولیای الاهی و نیز مبنایی که درباره علم پیامبر پذیرفته است، آن را برهانی کند. به‌رغم درهم‌ریختگی سخنان شبستری دراین‌باره، نوشتار پیش رو کوشیده است ضمن تقریر دیدگاه و ادله وی در ساختاری منظم، آن را نقد و واکاوی کند. پژوهش پیش رو به این دستاورد رسیده است که افزون بر ناسازگاری مبانی و تفسیر خاص شبستری از عصمت، دلایل ارائه‌شده از سوی وی نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌باشد و توان اثبات ادعای وی را ندارد. محمد مجتهد شبستری از جمله نواندیشان معاصر است که به این موضوع پرداخته و در سخنرانی خود در تاریخ سوم اسفند ۱۳۸۷ به مناسبت رحلت پیامبر اکرم(ص) در انجمن اسلامی دانشگاه صنعتی اصفهان، با عنوان «انتظار ما از پیامبران» سپس در فروردین ۱۳۸۸ در پاسخ به نقد آیت‌الله سبحانی به تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۷، نکته‌های بحث‌برانگیزی را مطرح کرده است.