آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تاد لاوسن از خاورشناسان معاصر، در مقالۀ «هرمنوتیک تفسیر پیشامدرن اسلامی و شیعی»، تلاش دارد گونه‌ها و تطور تاریخی رخ‌داده در هرمنوتیک تفسیر شیعۀ دوازده­امامی را توصیف و ارزیابی کند. بر پایۀ این مقاله، تفسیر امامیه از پدیداری تا دورۀ معاصر، چهار گونه هرمنوتیک ولایت‌محور، مصالحه، عرفانی – باطنی(ناشنوایی هرمنوتیک) و فلسفی–ولایی را گذرانیده است؛ چرخش هرمنوتیک شیعه از امام به مفسر در تبیین قرآن و عجین شدن آن با رهیافت‌های عرفانی و فلسفی، از ویژگی‌های دوره‌های دوم تا چهارم محسوب می‌شود. تطورات رخ‌داده در ادوار چهارگانۀ هرمنوتیک شیعی، از اوضاع فرهنگی-سیاسی جامعۀ شیعی، ظهور نخبگان علمی شیعه، و اثرپذیری عالمان امامی از رهیافت‌های اعتزالی، عرفانی و باطنی اهل سنت متأثر بوده است. در این میان، نقش حکومت‌های شیعی مانند آل­بویه و صفویه و ظهور عالمانی چون: سَیَّد مُرْتَضی، سَیَّدحِیْدر آمُلی و مُلاصَدرا، در شکل‌گیری گونه‌های جدید هرمنوتیک برجسته به ‌نظر می‌رسد. در این مقاله، دیدگاه‌های لاوسن مطرح و کاستی‌های آن نشان داده شده است.

داستان آدم(ع) در قرآن هماره مورد تردیدها و ابهاماتی درباره‌ی اصل وجود تاریخی آدم(ع)، احکام خاص شریعت آدم(ع) و پیامبری وی بوده است. باز پژوهی تفاسیر قرآن نشان داد که در مجموع، سه دسته شبهه درباره‌ی شخصیت، شریعت و عصمت آدم(ع) وجود دارد. این شبهات در عصر حضور اهل بیت(ع) مطرح بودند و قرینه‌ای بر کهن بودن این شبهات است. مستندات روایی این شبهات، از اعتبار لازم برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها متأثر از انگاره‌ی عصمت زدایی از انبیاء است و رویکرد اخباری نیز در ترویج آن‌ها نقش آفرین بوده است؛ در این مقاله هر یک از شبهات مبتنی بر مبانی امامیه در تفسیر قرآن درباره‌ی‌ داستان آدم(ع) ارزیابی و پاسخ داده شده است.

حوادث پایان جهان باوری مشترک میان پیروان ادیان ابراهیمی و سایر ادیان در طول تاریخ بوده است. از جمله پیشگویی‌های آخرالزمان در کتب آسمانی یهودیت، مسیحیت و اسلام، نبرد آخرالزمان میان نیروهای حق و باطل است که در نهایت پیروزی از آن طرف حق خواهد بود. سپس یک نظام آرمانی مبتنی بر صلح و عدالت فراگیر خواهد شد. باز پژوهی رویکرد ادیان سه‌گانه ابراهیمی درباره چیستی نبرد آخرالزمان و پیشگویی‌های آن مسأله اصلی این رساله است. به منظور پاسخ به این سوال، منابع معتبر هر یک از این سه آیین را به نوبت مورد بررسی قرار داده‌ایم. تفاسیر مختلف ارائه شده توسط محققان و متخصصان مربوط به این موضوع را قبل از انجام تجزیه و تحلیل تطبیقی، در نظر گرفتیم. همانطور که انتظار می رفت، ما در این ادیان خواهر، تشابه زیادی را مشاهده کردیم، به ویژه در پیشگویی‌ها مربوط به آخرالزمان و نبرد نهایی. اما این کشف به تنهایی شگفت آور نیست، زیرا مبنای این سه دین همان وحی الهی است. آنچه اهمیت دارد نتیجه‌ای است که ما از این پیشگویی‌های مشابه می گیریم. از این رو، برای جمع و تحلیل مباحث مشترک در متون ادیان ابراهیمی از الگوی «تواتر فرادینی» بهره بردیم. بر پایه این الگو، مشترکات ادیان ابراهیمی در موضوع نبرد آخرالزمان قابل اثبات و اعتبار سنجی است، و می بینیم که وقوع نبردی در آخرالزمان از آموزه های مشترک آنان می باشد. این روش، اگر به درستی به کار گرفته شود، می تواند در سایر مطالعات میان مذهبی نیز مورد استفاده قرار گیرد؛ و دست آورد آن به تقویت روابط پیروان ادیان ابراهیمی و همکاری متبادل آنان سود بخش باشد.

مفسران درباره سنخ دو مفهوم «سائق» و «شهید» در آیه «وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ» (ق، 21) و مورد خطاب «أَلْقِیا فی‏ جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنیدٍ» (ق، 24) وجوه معنایی گوناگونی را خاطر نشان ساخته‌اند. بیشتر مفسران بر این باورند که مفاهیم یادشده اشاره به دو فرشته دارند که یکی از آن دو نفس هر انسانی را به سوی محل حشرش رانده و دیگری بر آنچه عمل نموده، گواهی می‌دهد و این دو فرشته هر کافر سرکشی را به دوزخ وارد می‌سازند. ایشان در تأیید این دیدگاه به برخی از توجیهات ادبی و اخبار تفسیری متمسک شده‌اند. در عین حال، افزون بر نقصان‌های یافت شده در سند و دلالت‌ مستندات روایی دیدگاه مشهور و نارسایی سیاق در تأیید این دیدگاه، پذیرش چنین معنایی با تکلف همراه بوده و با سایر آیات قرآن در این باره معارضت دارد. در این میان، با رویکردی سیستمی به کاربرد این دو مفهوم در نظام معنایی قرآن کریم، توجه به وحدت سیاق و روابط همنشینی، چنین استنباط می‌شود که دو آیه یاد شده یکی از خصیصه‌های مقام نبی و وصی را در خصوص سعایت کافران و واردساختن آنها به دوزخ بیان می‌دارد. چنین دیدگاهی با مستفاد از روایات تفسیری وارد شده از اهل بیت (ع) نیز همسو است. مقاله حاضر با روشی توصیفی تحلیلی دیدگاه‌های مفسران را دراین باره مورد پردازش قرار می‌دهد و در صدد تبیین تفوق دیدگاه یاد شده بر سایر وجوه معنایی است.

رهیافت تاریخیِ «تحلیل گفتمان»، یکی از روش­های جدید و کارآمد در مطالعه احادیث امامیه است. در این روش که بر پایه نظریه «آوای متعارض باختین» استوار است؛ از طریق بافت­شناسی اعتقادی جامعه در زمانه پژواک احادیث و خوانش گفتمان رقیب، گفتمان نهفته در دل روایات واکاوی می­گردد. در این پژوهه برآنیم تا بر پایه این الگوی روشی، احادیث حسن بن محبوب (149–224ق) در زمینه آموزه مهدویت را گفتمان شناسی تحلیلی کنیم. وی از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد؟عهما؟ بوده و یکی از اصحاب اجماع امامیه در عصر خویش به شمار آمده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ابن محبوب احادیث مهدویت خود را در رویارویی با چهار گفتمان رقیبی بازتاب داده است که این گفتمان‌ها در صدد ترویج پنداره­های ناصوابی درباره تبارشناسی موعود، تعیین مهدی؟عج؟، غیبت قائم و قیام منجی، در بافت فکری و اعتقادی جامعه آن دوران بودند.

بازیابی مؤلفه بنیادین و تبیین شاخص­ متمایز­دهنده هویت تفسیر شیعه از اهل سنّت از جمله دغدغه­های جدی خاورشناسان در تفسیرپژوهی به­شمار می­آید. در این نوع از مطالعات با روش توصیفی ـ تحلیلی داده­ های موجود در نصوص تفسیری امامیه نخستین بازیابی و با تفاسیر متاخر این مذهب مقایسه می­ شود. برایند این مطالعه کشف مؤلفه تمایز بخش تفسیر شیعه و تطورات احتمالی آن در تاریخ تفسیر این مذهب می­­ باشد. مقایسه و تطبیق مؤلفه تمایز­بخش تفسیر شیعه با تفسیر اهل سنّت رهاورد دیگر این نوع مطالعه است که امکان مقایسه و ارزیابی هویت این دو جریان تفسیری را فراهم می­ کند. آندره ریپین و مِئیر بَراَشر دو تن از خاورشناسان علاقه‌مند به مطالعات تاریخ تفسیر در دو پژوهش جدی خود این مسئله را بررسی کرده­اند. از نگاه ایشان مرجعیت امامان و انحصار حق تفسیر در آنان دو شاخص تمایز بخش تفسیر شیعه از اهل سنّت است که با رهیافت پدیدار­شناسی اثبات­ پذیر است. به ­رغم درستی نتایج این مقالات برخی از کاستی­ ها در ساختار، فرضیه­ ها، مستندات و تحلیل­ های آن­ دو وجود دارد.

یکی از اقسام قرائات شاذ قرآن، قرائت منسوب به برخی از صحابه است که حاوی افزوده­ هایی در کلمات قرآنی بودند که در بخش میانی یا فرجامین آیات، حرف، کلمه یا جمله ­ای را در مصاحف خود کتابت کرده بودند که در مصحف رسمی قرآن نبود؛ سه دیدگاه در تعیین نوع و ماهیت این افزوده ­ها مطرح است: قرآن و احرف سبعه، سنّت و قول صحابی، توقف در قرآنیت و عدم آن. بر پایه دو دیدگاه اول و سوم این افزوده­ها در عرضه نهایی قرآن بر رسول خدا، منسوخ اعلام شد و در­نهایت نشانه­ ها و آثار آن­ها در تدوین مصحف امام از سوی عثمان محو گردید. دیدگاه دوم بر حدیث­ بودن این افزوده­ ها تأکید داشته و کارکرد تفسیری برای آن­ها قائل است که بر آرای مفسران، اولویت و ترجیح دارند. مبتنی بر دیدگاه دوم دکتر قثامی در کتاب القراءه المدرجه: مفهومها و أثرها تلاش دارد تقریری متفاوت از این افزوده ­های مصاحف صحابه ارائه نموده و عنوان قرائت مدرجه را برای آن­ها نهاده ­است. در نگاه وی قرائات مدرجه از نوع حدیث مدرج است، زیرا حدیث نبوی یا قول صحابی در­میان آیات درج شده­ است. این دیدگاه به­ رغم امتیازاتی که در تبیین و دفاع از این نوع قرائات ارائه دارد، با مناقشات جدی در مبانی حدیثی، تاریخی و روش ­شناسی روبه ­روست که این مقاله به تحلیل آن­ ها پرداخته­ است.

مطابق آیه‌ی:اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ(حدید/20)، برخی مفسران گرایش‌های پنجگانه‌‌ی، لعب، لهو، زینة، تفاخر و تکاثر را از جمله عمده‌ترین گرایش‌های انسانی برشمرده‌ و آنها را با پنج دوره‌ی سنیِ حیات دنیوی انسان یعنی کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و کهنسالی مرتبط دانسته‌اند. در این میان گرایش «زینت» با دوره‌ی جوانی، یعنی بهار عمر و زیباترین فصل حیات دنیوی انسان، متناظر است. مطلق زیبایی، از جمله معانی زینت است؛ و از منظر قرآن جوان که درنهایت قّوت و از سویی بالندگی و زیبایی جسمی مصداق تامّ زینت است. این پژوهش درصدد تبیین اوصاف زینت‌گرایی از منظر آیات قرآن و تفاسیر آنها، و پیوند این گرایش با شاخصه‌های دوران جوانی از دیدگاه روانشناسی رشد است. مطابق آیات قرآنی زینت‌گرایی محدود به بازه‌ی سنی خاصی نیست، امّا ظهور و پدیداری این گرایش می‌تواند ایّام جوانی باشد.

رابرت گلیو از خاورشناسان معاصر در مقاله «هرمنوتیک متقدم شیعی: برخی فنون تفسیری منسوب به امامان شیعه » با رهیافت توصیفی تبیینی به بررسی اخبار تفسیری متعلق به دوره هرمنوتیک مرجعیت مطلق امام در تفسیر قرآن پرداخته است. نتایج تثبیت این هرمنوتیک در سه قرن نخست هجری تاریخ شیعه عبارت است از: عدم ارائه توجیه معناشناسی از سوی امام، عدم استناد به نظریه تفسیری خاص، ترجیح معنای ارائه شده از سوی امام در فرض تعارض. برابر مبانی این هرمنوتیک با وجود امام، هرگونه نظریه هرمنوتیکی بی فایده بوده است و اعتقاد به معصوم بودن امام نیاز به هرگونه نظریه تفسیری را که فرایند رسیدن به یک معنای خاص از طریق آن طرح ریزی می شود، برطرف می سازند. گلیو این نتایج را از طریق تحلیل روایات تفسیری موجود در منابع روایی متقدم شیعه به دست آورده است. وی تلاش دارد با روش های سبک شناسی و تحلیل متن، فنون تفسیری به کار رفته در احادیث تفسیری را بکاود تا فرضیه وجود یک نظریه هرمنوتیک نزد امامان شیعه را به آزمون بسپارد. برآیند مقاله وی فقدان شواهد کافی برای اثبات انسجام در هرمنوتیک قرآنی امامان شیعه است. نویسنده در نوشتار حاضر به نقد و ارزیابی دیدگاه های رابرت گلیو در مقاله مذکور همت گمارده است. رهیافت وی در نوشتار، تحلیلی انتقادی بوده و ابتدا آرای رابرت گلیو را تقریر و سپس آنها را در سه بخش محتوایی، شکلی و روشی در بوته نقد و ارزیابی قرار می دهد.

بر پایه روش تحلیل گفتمان و نظریه آوای متعارض باختین، رویدادها و کنش‌‌های زبانی تولید شده در اجتماع، متناظر با گفتمان رقیبی است که در بافت فکری جامعه حضور دارد. کاربست رهیافت مذکور در تراث کلام نقلی امامیه، موجب بسترشناسی صدور و نقل احادیث، خوانش گفتمان‌‌های کلامی موجود در آن‌‌ها و روان شناسی اعتقادی محدثان امامیه می‌‌گردد. در این پژوهه برآنیم تا احادیث کلامی حسن بن محبوب (149–224ق) از جمله اصحاب اجماع امامیه در موضوع توحید را گفتمان‌‌شناسی تحلیلی نماییم. بر پایه دستاورد این پژوهش گفتمان کلامی ابن­محبوب در رویارویی با شش گفتمان رقیبی شکل گرفته است که در صدد انتساب اندیشه‌‌هایی از قبیل تشبیه، تجسیم، نفی صفات، حمل و استقرار بر عرش، نفی بداء، جهل بما لایکون و دوگانگی در آفرینش، به خدا بودند؛ از این رو، گفتمان کلامی ابن‌‌محبوب در تعامل دیالکتیکی با گفتمان‌‌های مذکور و در قالب شش مؤلفه گفتمانی شکل گرفته است.