آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بدیهی است که آموزه قرآنی ولایت، یکی از عوامل نجاتبخش و هدایت‌آفرین در طول تاریخ بوده است. با کاوش در بستر تاریخی به پهنای 15 قرن، موفق به شناسایی بیش از 110 مفسر، و281 اثر تفسیری ریز و درشت از مدرسه تفسیری فارس شدیم. از بین این آثار، 82 اثر متعلق به تفاسیر موضوعی است و از بین این موضوعات، 11 مورد، اختصاص به آموزه قرآنی "ولایت" دارد، که در قالب عناوین مختلف چشم­نوازی می‌نماید. رهیافت پژوهش آن است که مفسران مدرسه تفسیری فارس، از دیرباز به آموزه قرآنی ناب ولایت، اهتمام ویژه­ای داشته­اند، و خلق آثار تفسیری در این موضوع، مبین این مطلب است. پیدایش اولین اثر در حوزه تفسیر موضوعی و انتخاب موضوع ناب "ولایت" به عنوان نخستین موضوع انتخابی، دو اتفاق مبارک و هم‌زمان در مدرسه تفسیری فارس در قرن چهارم می‌باشد. بیش‌ترین آثار با عنوان «ما نزل من القرآن فی شأن امیر المؤمنین علی» نشان از پیوند و حب عمیق قلبی مفسران این خطه با امام علی(ع) است. مفسران این مدرسه از قرون اولیه تا کنون به خوبی دریافته­اند که تبیین آموزه ناب ولایت، بدون نام مولا علی(ع) ممکن نیست.

رابطه بین قرآن و کتاب مقدس از موضوعات مورد علاقه محققان غربی است. آنجلیکا نویورت در مطالعات قرآنی خود با رویکردی زبان‌شناختی به تبیین این رابطه می‌پردازد. وی با انتقاد از تحقیقاتی که قرآن را کپی عربی انجیل و یا اقتباس از مسیحیت قلمداد کرده‌اند، قرآن را کتابی مقدس و مستقل می‌داند که از سویی توانسته است نقطه اوج کتاب مقدس بودن را به نمایش گذارد و از سوی دیگر، به اهداف الهیاتی خود جامه عمل بپوشاند. نویورت فرایند و چگونگی تخاطب قرآن با مخاطبانش را به شکل شفاهی و به مثابه یک درام بررسی می‌کند. وی قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با مخاطبان می‌داند که توانسته به اشکالات و پرسش‌های آن‌ها پاسخ دهد. محققان در این مقاله با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی ـ تحلیلی ابتدا به مرور نظریه نویورت و نیز نظریه کنش ارتباطی هابرماس پرداخته و سپس کاربست نظریه هابرماس را توسط نویورت تبیین نموده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که نویورت از «نظریه کنش ارتباطی» یورگن هابرماس بهره برده است. نویورت در بررسی درزمانی و سوره‌نگر خود برای تبیین یگانگی و استقلال قرآن در برخی موارد دچار خلط با رویکرد مسیحی شده است.

آیات 74 و 80 سورۀ کهف از نمونه آیاتی به‌شمار می‌‌روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به‌‌ قتل‌‌ غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس ‌‌و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی‌ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده‌‌اند تا با بهره‌‌مندی از رهیافت‌‌های ‌‌روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه‌‌حلی برای ‌‌این‌‌ مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادلۀ نقلی و عقلی، تحلیل‌‌هایی از ماجرا ارائه کرده و در این ‌‌راستا، غالباً از جریان‌های ‌‌تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته‌‌‌اند. پژوهش‌‌ حاضر با رویکرد تحلیلی- انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین ‌‌رهیافت‌ها، به تبیین‌‌ نگره‌‌های ‌‌موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب ‌‌تفسیری مختلف را در تحلیل‌‌های ‌‌مفسران شیعه و اهل‌‌‌سنت در طول تاریخ‌‌ تفسیر قرآن بررسیده ‌‌است. دراین‌‌‌میان، به‌‌نظر می‌‌رسد رهیافت‌‌ کلامی و به‌ویژه نگرۀ‌‌ باورمندی به حکمت‌‌ الهی بیشتر از راهکارهای ‌‌دیگر گره‌‌‌‌گشا بوده، و ضمن هم‌‌خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته ‌‌است.

یونس بن عبدالرحمن، محدثی پر اثر، متبحر در فقه و کلام، و از اصحاب اجماع است، وی در دوران سه امام بزرگوار: زیست و از اصحاب خاص بود، توصیه به کتمان باور‌های خارج از فهم مردم، از سوی امام رضا7، حکایت از اندیشه‌ی ژرف وی دارد. آثار مکتوب او ـ از جمله کتاب التفسیر ـ به دست ما نرسید ولی سه مؤلفه‌ی علم، وثاقت و جایگاه وی نزد ائمه، دلیل حفظ و راهیابی بیشتر آموزه‌‌‌های روایی او به منابع پسین است و می‌توان ادعا نمود، این امر، موجب انتشار معارف ناب اهل‌بیت:، استوار نمودن اعتقادات شیعی و باورمندی به معانی فراظاهری قرآن، گردیده است. پژوهش پیش رو، با بازیابی «کتاب التفسیر» او توانسته است به بخشی از آموزه‌های تفسیریِ قابل اعتماد معصومین و نگرش ایشان به تفسیر دست یابد و حاصل آن بازتابی از اندیشه‌های بلند یونس بن عبدالرحمن باشد. در این مجموعه، بر اساس اصول بازیابی، 210 روایت از آثار مکتوب پسین، استخراج و ذیل 70 سوره، همراه با ذکر منابع اولیه‌ی نقل، گزارش شده است. فقه و ولایت اهل بیت: بیشترین روایات را به خود اختصاص داده است این آموزه‌ها بیشتر در دو گونه‌ی تبیین و جری و تطبیق، دیده می‌‌شود و از مهارت فقهی و باورمندی یونس به معانی فرازمانی و فراظاهری قرآن، حکایت دارد.در سنجش اعتبار که با نگاهی جامع به سند، منبع و محتوای هشتاد روایت انجام پذیرفت تنها یک روایت به دلیل صدورتقیه‌ای، غیر قابل پذیرش، تشخیص داده شد، چهار روایت ضعیف السند با برخورداری از سایر مؤلفه‌های اعتبار، از اعتبار نسبی و سه روایت از اعتبار ضعیف، برخوردار بودند ولی از آنجا که مخالفتی با اصول مسلم عقلی و دینی نداشتند، جای توقف خواهند داشت.در بازیابیِ این روایات هشتادگانه، با کمک روش‌های اسنادی، دریافتیم که احتمال انتساب 57 روایت، به آثار یونس، بیش از سایر روایات است؛ این امر بر میزان اعتبار آنها خواهد افزود، ولی به دلیل تنوع موضوعی آثار او، نسبت دادن این روایات (به خصوص در روایات فقهی و اعتقادی) به کتاب التفسیر، یقین آور نیست و احتمال گزارشِ این روایات، از سایر آثار مکتوب وی همچنان باقی است.

"لیس من سیره الرسول الکریم" نوشته غالب حسن شابندر، نواندیش شیعی عراق از نخستین آثار مستقل در سیره‌پژوهی انتقادی است که با هدف پالایش سیره‌نگاره‌های معروفی چون سیره ابن هشام و رهیافت عقل‏گرایی و اعجاز زدایی از سیره نبوی نگاشته شده است. در این کتاب، دوازده واقعه چالش‌برانگیز زندگی پیامبر از مصادر اصلی سیره، بازشناسی و نقد شده است. نوشتار پیش‌رو عهده‌دار معرفی این اثر، بازشناسی مبانی وی در جعل‌انگاری اخبار و ارزیابی رهیافت انتقادی او در سیره پژوهی است. توجه به غیاب یا اضطراب اطلاعات پیرامون عناصر نقش‌آفرین در اخبار مهم و اعجازین، لزوم احتفاظ بر ذکر جزئیات مهم در این‌گونه روایات، شخصیت‌شناسی راوی و سبک بیانی وی و تحدیث اهل مدینه، نوآوری‏های وی در نقد اخبار سیره بوده و اهتمام به عقلانیت، جامع‌نگری و جسارت در نقد مؤلفه‌های رهیافت انتقادی اوست.

نظریۀ جامعیتِ تبعی قرآن بر دو مؤلفه مهم ذاتی بودن جامعیت و شرطی بودن عینی‌سازی آن در دوره بعد از رحلت رسول خدا استوار است. برابر مؤلفه نخست، جامعیت خصیصه ذاتی و درونی قرآن است که خداوند آن را به علم و حکمت خویش در این کتاب نهادینه کرده است. مؤلفه دوم بر این گزاره تأکید دارد که بعد از رحلت حضرت محمد (ص)، دستیابی به جامعیت قرآن مشروط به مراجعه به عترت (ع) برای کشف و عینی سازی جامعیت است. این نظریه از سوی اهل بیت (ع) در نمونه‌های متعددی تطبیق داده شده و توانمندی ایشان در عینی‌سازی جامعیت قرآن مورد پذیرش سایر عالمان قرار گرفته است. نمونه‌های تطبیقی اثبات‌گر این مهم هستند که دستیابی به جامعیت قرآن بدون عترت میسور نیست. این مقاله به تقریر ماهیت، رهاورد، مبانی نظریه جامعیت تبعی قرآن و ارائه نمونه‌هایی از کاربست آن در سیره تفسیری عترت (ع) پرداخته است.

کتاب «طعون و شبهات الشیعة الأمامیة حول صحیح البخاری و الرد علیها» تالیف آقای دکتر عادل عزّازی اخیراً در چهار جلد و نزدیک به دو هزار و پانصد صحفه وزیری در قاهره مصر منتشر شده است. این کتاب رساله دکتری مولف در دانشکده علوم حدیث جامعة الأزهر مصر است که با رتبه ممتاز دفاع شده است. موضوع محوری این کتاب پاسخ به نقدهای شیعه علیه کتاب الجامع الصحیح بخاری است که در سده معاصر از سوی نویسندگان شیعی به ویژه ایرانی تبار در نقد و ارزیابی کتاب الجامع الصحیح و مولف آن منتشر شده است. گونهای از این نقدها ناظر به شخصیت بخاری و گونه ای دیگر ناظر به محتوای احادیث کتاب الجامع الصحیح است. مسئله اصلی این مقاله تحلیل انتقادی فصل شناخت نامه بخاری از مجلد نخست این کتاب است که با رویکرد آسیب شناسانه به نقد محتوای این فصل و رویکرد مولف در تدوین آن پرداخته است. یافته های این مقاله اثبات می کند که رویکرد اسطوره سازی از بخاری در کتاب دکتر عزّازی مشهود است و مدعیات ایشان در ترجمه بخاری با چالش ها و نقدهای جدی تاریخی مواجه است. تحلیل انتقادی نویسنده مقاله بر چارچوب نظری خاص در نقد میراث مسلمین استوار است که در بخش نخست مقاله به تبیین آن پرداخته است. جستار اوّل به موضوع نقد الجامع الصحیح در کشاکش نقد و دفاع جریان های فکری سده معاصر اختصاص دارد . در جستار دوّم رویکرد اسطوره گرایی در ترجمه نگاری بخاری تحلیل شده است. در جستار سوم اسطوره «بخاری؛ امیر المومنین فی حدیث» تحلیل و نقد شده است.

مسئله اصلی این مقاله تحلیل انتقادی رویکرد و محتوای کتاب «طعون و شبهات الشیعة الأمامیة حول صحیح البخاری و الرد علیها » در نام گذاری محمد بن اسماعیل بخاری به لقب امیر المومنین فی حدیث است. مولف کتاب این لقب را مشهور ، صحیح و بی نیاز از بحث و نظر می­داند . پژوهه فرا رو با بهره گیری از نقد تاریخی به مثابه روش تحلیل و لقب پژوهی اجتهادی به مثابه منطق توصیف ساختار، مضمون و تاریخ گذاری القاب علمی ، رَوایی و صحت ادعای مولف کتاب را به آزمون سپرده است. یافته های مقاله اثبات می کند که مبانی این ادعا مخدوش است ، رویکرد و روش اثبات آن سست و با اصول و قواعد لقب پژوهی اجتهادی ناسازگار است. دستاورد مقاله تبیین اثر پذیری این ادعا از اندیشه های سلفیان معاصر در اسطوره­سازی از بخاری به منظور ایجاد هراس و انسداد در مسیر جریان نقد بخاری است که در سده معاصر از سوی جریان های حدیث پژوهی اهل سنّت ، امامیه و خاورشناسان در حال توسعه است .

سلسله یادداشت هایی که زیر عنوان طومار در هر شماره آینه پژوهش منتشر خواهد شد، در بردارنده مطالبی است در حوزه اسلام شناسی و نقد کتاب. در شماره یک طومار عناوین زیر را می خوانید: بایسته های تحول فرهنگی : نیم نگاهی به چالش های فرهنگی اخیر ایران نگاه بینا‌رشته‌ای به عفاف جنسی دین و اقتدار فرهنگی و نقش آن در هندسه جهانی گزیده ای از جلسه نقد کتاب: «دین و مدل‌های فرهنگی» تالیف دکتر علیرضا قائمی نیا